آثار و فواید توجه به حشر جسمانی

آموزه های قرآنی به مساله معاد و رستاخیز توجه ویژه دارد. شاید بتوان رمز این توجه و اهتمام را در سخنی دانست که یکی از دوستان بیان داشت. وی می گفت: اگر معاد نبود انسان ها یک دیگر را می دریدند. اگر حیوان برای تغذیه دیگر جانوران را می درد، انسان برای تفریح و امور بیهوده دیگر همه چیز را به تباهی و نابودی می کشد و حتی به هم نوع خود رحم نمی کند. بنابراین می توان گفت که برای بسیاری از مردم خداوند و خالقیت وی نمی تواند نقش بازدارندگی را ایفا کند و تنها مساله رستاخیز و حسابرسی آن است که آدمی را از انجام و ارتکاب بسیاری از اعمال باز می دارد.

بازخوانی مساله حشر در رستاخیز و تحلیل قرآن از این مساله مطلبی است که نویسنده در این نوشتار کوتاه بدان پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اصطلاح قرآنی حشر

هر چند که حشر در لغت به معنا جمع کردن(لسان العرب ،‌ ابن منظور، ج 3 ، ص 184) ، خارج کردن جماعتی از محل استقرارشان و حرکت دادن آنان به سوی جنگ(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، ص 237) و گردآوری قومی از هر طرف به سوی مکانی است؛(مجمع البیان، ذیل آیه 203 سوره بقره) اما در اصطلاح خاص قرانی مراد از یوم الحشر، روز قیامت است؛( لسان العرب ، ج 3 ، ص 184) زیرا خداوند همه انسان ها و جنبدگان را در آن روز جمع می آورد.(مفردات ،‌ راغب، ص 237)

بنابراین می توان گفت که در کاربردهای قرآنی در بیشتر حالات آن مراد از حشر همان روز رستاخیز و جمع همه موجودات است. این عمل زمانی رخ می دهد که همه نظام آسمان ها و زمین هم فروپاشیده باشد و دوباره نظام دیگری به "تبدلت الارض غیرها و السموات " پدیدار شود.

برای بسیاری از مردمان، تفکر و اندیشه درباره حشر و رستاخیز دشوار می باشد و گاه حتی در امکان آن تشکیک می شود. از این روست که خداوند د رآیات 79 سوره مومنون و نیز آیه 24 سوره ملک به امکان حشر می پردازد و با اشاره به آفرینش آغازین بشر از زمین و دیگر جنبدگان و زمین و آسمان ها با این عظمت و شکوه نه تنها امکان حشر و اجتماع را ثابت می داند بلکه در آیه 29 سوره شورا ، آفرینش آغازین همه نظام هستی را دلیل بر قدرت خداوند بر حشر در روز قیامت بر می شمارد. خداوند در آیه 5 سوره ق تبیین می کند که چنین امری بر خداوند سهل و آسان است و برای خداوند کاری ندارد که چیزی را که پیش از آن آفریده دوباره بیافریند. این مساله ای طبیعی است که اگر کسی بتواند نظامی را ایجاد کند دوباره از این توانایی برای ایجاد برخوردار می باشد و حتی کار دوم بر او آسان تر و سهل تر است. البته چنین تصویری برای این است که آدمی همه چیز را بر اساس نظام تفکری و قدرتی خود تحلیل و ارزیابی می کند؛ بنابراین اگر در نظام تفکری و قدرتی دیگر به مساله توجه شود دانسته می شود که تفاوتی برای خداوند در خلقت و آفرینش ابتدایی و یا معادی و تکراری نیست و سهل و اسان بودن برای تقریب اذهان بشر را توانایی و قدرت خداوند در این امور است.

آیاتی چون 203 سوره بقره و 25 و 158 سوره آل عمران و 7 شورا و 26 سوره جاثیه بر حتمی و به دور از هر گونه شک و تردید بودن حشر توجه می دهد تا آدمی را در مسیر کمالی حرکت دهد. از میان بردن شک و شبهات نسبت به معاد و حشر ، گامی اساسی در مسیر قرار گرفتن انسان در مسیر کمال و اعمال و رفتار نیک و اخلاقی می باشد و گاه همانند چوب و چماق انذار عمل می کند تا انسان ها از رذایل پرهیز کنند.

از نظر قرآن حشر به سوی خداوند، نشانه ای از حقانیت آفرینش و راه نداشتن بیهودگی در آن است(انعام آیات 72 و 73) زیرا اگر معاد و حشر نباشد زندگی دچار بیهودگی می شود و معناداری خود را از دست می دهد. بنابراین اثبات معاد و حشر در راستای معنابخشی به زندگی و بلکه آفرینش است.

آثار توجه به معاد و حشر

چنان که گفته شد بسیاری از آیات قرآنی به مساله معاد توجه و اهتمام ویژه ای مبذول می دارد؛ از این روست که به انواع و روش های گوناگون در هر ایه و سوره ای توجه ای به معاد داده می شود.

یکی از ماموریت ها و مسئولیت های پیامبران به عنوان ماموریت رسالت، توجه و یادآوری حشر به مردم در قیامت است . از این روست که خداوند در آیاتی چندی چون آیه 128 سوره انعام و آیه28 و 45 سوره یونس به پیامبر (ص) توصیه می کند که مردمان را به حشر و رستاخیز توجه دهد.

علت تاکید خداوند و سفارش وی به پیامبران از جمله پیامبر گرامی(ص) از آن روست که آثار مهم و تاثیرگذاری بر توجه مردمان به رستاخیز بار می شود. این آثار تنها اختصاص به آخرت و مسایل مربوط و یامرتبط به آن ندارد، بلکه حتی تاثیرات آن در زندگی دنیوی و مادی بشر در آن حد و اندازه است که می توان گفت که معاد یکی از مولفه های تاثیرگذار در نگرش و رفتار آدمی است به گونه ای که شخصی که به رستاخیز باور داشته و متوجه آن باشد، چنان متحول می شود که نمی توان از آن چشم پوشید.

انسان باورمند و متوجه به آخرت و رستاخیز، در زندگی دنیوی خویش چنان با انسان غیرباورمند و غیر متوجه تفاوت دارد که می توان گفت که تفاوت میان ایشان همانند تفاوت میان دو نوع متفاوت است. از این روست که برخی بر این گفته تاکید می کنند که انسان باورمند و متوجه ، انسانی اخلاقی و غیر باورمند و غیر متوجه جانوری درنده خطرناک در ظاهر و شکل انسانی است؛ زیرا بهره مندی از توانایی ها و ظرفیت های بشری به چنین انسانی این امکان را می دهد که به شکلی خطرناک تر و بی باک تر عمل کند و عقل ابزاری خویش را برای تباهی نه تنها جامعه انسانی بلکه محیط زیست به کار گیرد.

خداوند در آیاتی چون 203 سوره بقره و 96 سوره مائده و 51 و 72 سوره انعام و 9 سوره مجادله ، توجه به حشر انسان ها به سوی خداوند را در روز رستاخیز، عاملی مهم و زمینه ساز رعایت تقوا می داند. این بدان معناست که اگر کسی نسبت به پلیدی ها و زشتی های عقلانی و عقلایی و هم چنین شرعی پرهیز دارد، از آن روست که به رستاخیز و حشر جسمانی در روز قیامت باور دارد و در زندگی روزانه خویش متوجه به این مساله می باشد.

بنابراین می توان گفت که دوری شخص از تکبر باطنی و خودداری وی از استکبار ظاهری، به سبب توجه به حشر و رستاخیز می باشد چنان که خداوند در آیه 172 سوره نساء به شکلی این مطلب را مورد تایید و امضا قرار داده است.

انسان باورمند و متوجه به حشر و رستاخیز چون ربوبیت خداوندی و قدرت وی بر معاد را پذیرفته است به آسانی و سادگی در مسیر دین و آموزه های دین حرکت و گام بر می دارد. خداوند در آیه 24 سوره انفال توجه انسان ها به حشر را زمینه ساز گرایش آنان به خدا و اجابت دعوت های الهی معرفی می کند و تبیین می کند که چگونه چنین باور و توجهی موجب می شود که شخص در برابر دعوت الهی و رسول واکنش مثبت و سازنده ای از خود نشان دهد و در برابر پروردگار تسلیم محض باشد.(انعام آیه 71 و 72)

توجه به حشر موجب می شود تا شخص نسبت به معبودان دیگر ملحد شود و بیزاری پیدا کند و در مقام الوهیت جز به پرستش خداوند توجه نیابد. بنابراین می توان گفت که شخص باورمند ومتوجه به حشر همگانی در روز قیامت نزد خداوند، زمینه ساز دوری از شرک و گرایش به توحید می باشد. چنین تفکر توحیدی می تواند آثار خود را در زندگی بشری بروز دهد. این گونه است که شخص نسبت به آموزه های وحیانی واکنش مثبت نشان می دهد و از گناهانی که خداوند از آن ها پرهیز داده، پرهیز و اجتناب می ورزد.(مجادله آیه 9) چنان که همین توجه نیز زمینه ساز اجتناب از نافرمانی نسبت به پیامبر(ص) نیز می شود.(همان )

از دیگر آثار و کارکردهای توجه به حشر ، عمل به همه آموزه های الهی و نبوی در دو شکل امر و نهی می باشد. به این معنا که توجه به حشر هم می تواند موجب شود تا شخص از گناه پرهیز کند و نسبت به نواهی واکنش درست و مناسب نشان دهد و هم نسبت به آموزه های امری خداوند واکنش خوب بروز دهد. این گونه است ک خداوند در آیه 203 سوره بقره و نیز 96 سوره مائده توجه به حشر را زمینه ساز اعمالی چون مناسک می داند و یا در آیه 158 سوره آل عمران آن را برانگیزاننده انسان ها برای حضور در میدان جهاد می شمارد.

آیه 72سوره انعام نیز در همین راستا ، توجه به حشر را زمینه ساز اقامه نماز معرفی می کند تا نشان دهد که چگونه توجه به حشر می تواند رفتار مردمان را تعدیل و هدفمند سازد. چنان که آیه 148 سوره بقره همین توجه را زمینه ساز گرایش آدمی به کارهای نیک و سبقت در خیر می شمارد که خود بیانگر این نکته است که نقش توجه به حشر فراتر از عمل عادی است؛ زیرا سبقت در کارهای خیر و نیک زمانی صورت می گیرد که انسان گاه از حکم عقل معاش بگذرد.

ویژگی های حشر

از ویژگی های حشر رستاخیز افزون بر جسمانی بودن آن (اسراء آیه 97 و طه آیات 124 و 125) می توان به نظم و انضباط آن (کهف آیه 47 و 48) آسانی برای خداوند(ق آیه 44) میعادگاه الهی برای همه آدمیان(کهف آیات 47 و 48) حتمی بودن و خارج از اختیار انسان بودن (بقره آیه 203) اشاره کرد.

منظره حشر انسان ها در قیامت به گونه ای که هم چون پروانه ها و ملخ های پراکنده بر پهنه زمین گرد آمده اند خود یکی از ویژگی های حشر می باشد که در آیات 7 و 8 سوره قمر بیان شده است.

آیاتی چون 38 سوره انعام بر حشر و نشر پرندگان در روز رستاخیز توجه می دهد که این خود بیانگر یکی از ویژگی های قیامت و حشر است. البته حشر اختصاص به انسان و یا پرندگان ندارد بلکه جنیان (انعام آیه 128) حتی شیاطین (مریم آیه 66 و 68) و همه حیوانات از وحوش و غیر وحوش(انعام آیه 38 و تکویر آیه 5 ) و بلکه جنبدگان (انعام آیه 38) نیز روز قیامت محشور می شوند.

چنان که از ویژگی های حشر می توان به حشر فرشتگان نیز اشاره کرد که خود دلالت بر آن دارد که همه ما سوی الله در روز قیامت محشور می شوند و هیچ چیزی از دایره حشر بیرون نخواهد رفت.(سبا آیه 40 و 41) خداوند در آیه 22 سوره فجر در باره حشر فرشتگان می فرماید که آنان در صفوف منظم محشور می شوند. چنان که در این آن روز هم چنین فرشتگان محافظ و محاسبه گر اعمال انسان ها نیز محشور می شوند که این خود از دیگر ویژگی ها حشر می باشد.(زمر آیه 69)

در آن زمان است که برخی از مردمان از حشر بیمناک خواهند شد؛ زیرا کافر و یا گناهکار در زمین زیستند و راه مستقیم را طی نکرده بودند.( انعام آیه 51)

آیه 47 سوره کهف حشر را در زمین ترسیم و تصویر می کند که این زمانی اتفاق می افتد که زمین و آسمان پس از فروپاشی شکل تازه ای به خود می گیرد و زمین و آسمانی دیگر خلق می شود. پس از آن که کوه ها و زمین به حرکت در آمده و مسطح شدند در ان زمان حشر انجام می شود.

البته انسان ها گروه گروه محشور می شوند (نبا آیه 18) و این گروه ها به شکل منظم و سازماندهی شده می باشد.(کهف آیه 48) برخی از مردمان که اعراض کنندگان از یاد خداوند بودند به شکل کور (طه آیه 124) و برخی دیگر از ایشان که گمراه بودند به صورت واژگون و کر و کور و لال (اسراء ایه 97 و 98) محشور می شوند و تنها متقین هستند که با تجلیل و اکرام ویژه در قیامت محشور خواهند شد.(مریم آیه 85)

بنابراین می توان گفت که فلسفه حشر همان جداسازی پاکان از ناپاکان (انفال آیات 36 و 37) و محاکمه و کیفر و پاداش مردمان بر اساس اعمال و رفتارشان در زندگی دنیوی می باشد.(مجادله آیه 6)

پس علت حشر و حکمت آن را می بایست در ربوبیت الهی دانست(حجر آیه 25 و مریم آیه 68) زیرا خداوندی که در مقام پروردگاری است می کوشد تا هر موجودی را به کمال شایسته و بایسته ایشان برساند و در روزی پاداش شدن های خویش را به شکل مجسم ببینند. این گونه است که حشر و نشر ایشان جسمانی خواهد بود هر چند که در کیفیت جسمانیت آن تفاوت هایی خواهد بود؛ چنان که زمین و اسمان روز قیامت تفاوت های بسیاری با زمین و اسمان کنونی دارد.

خداوند اراده کرده (شورا ایه 29) تا مردمان را به علم (حجر آیات 24 و 25) و قدرت خویش (ق آیه 44) حشر کند و پاداش هر کسی را در خور و مناسب وی بدهد.