آثار معنوی و اجتماعی ذکر

ذکر به معنای یادآوردن چیزی و یا به معنای هر آن چیزی است که بر زبان جاری شود. ( لسان العرب ، ابن منظور، ج 5 ، ص 48) این واژه در معنای تذکر در برابر غفلت و فراموشی نیز به کار می رود که اعم از تذکر قلبی و زبانی است.(التحقیق، مصطفوی ، ج 3 ، ص 297) البته کاربردها و استعمال آن بیش از این دو مورد در آیات قرآنی است و برای آن معانی متعدد و کاربردهای چندی در کتب لغت به ویژه کاربردهای قرآنی آن در کتب تخصصی آن چون مفردات الفاظ القرآن الکریم و مجمع البحرین طریحی بیان شده است که می توان به مواردی چون ذکر به مفهوم احضار چیزی در ذهن، کتب پیامبران پیشین ، قرآن ، نماز ،‌ محمد (ص) و مانند آن اشاره کرد.(مفردات الفاظ قرآن ص 328 و مجمع البحرین ذیل واژه ذکر)

آن چه در این نوشتار مورد توجه و تاکید است معنای خاصی از ذکر است که همان ذکر خداوند می باشد. این معنا از ذکر هر چند که می تواند به صورت مصداقی در نماز، قرآن و امور عبادی دیگر نیز به کار رود ولی مقصود مطلق ذکر خداوند و یاد او در دل و بر زبان است.

در آیات قرآنی برای این مفهوم از ذکر آثار و کارکردهایی در دو حوزه معنوی و اجتماعی بیان شده است که حوزه معنوی آن شامل امور دنیوی و اخروی نیز می باشد، به این معنا که ذکر آثار و پیامدهایی در حوزه روانی و روحی در دنیا و پاداش های خاص در آخرت می شود که در این نوشتار بدان ها در کنار کارکردهای اجتماعی آن اشاره خواهد.

کارکردهای معنوی ذکر

ذکر و یاد خداوند آثار بسیاری در انسان به جا می گذارد، به این معنا که هرگونه ذکر زبانی و قلبی می تواند تاثیرات شگرفی نه تنها در شخص یا جامعه بلکه هستی بگذارد ، زیرا اصولا هر معجزه پیامبری به ذکر الله تحقق یافته است که از آن به اذن الهی نیز یاد می کنند.

مهم ترین اثر هر ذکری در شخص ظاهر می شود و دل ها مرده را زنده می کند. از این روست که خداوند در آیات 16 و 17 سوره حدید ذکر و یاد خداوند را موجب حیات وروشنی بخش دل ها می شمارد. دل های مرده انسان به ذکر خداوند زنده می شود و جوانه های امید و زندگی در آن می روید. همان گونه که باران بهاری دانه ها را می رویاند و به درختان شادابی و طراوات می بخشد و جوانه های زندگی از هر شاخه ای بیرون می زند، دل های آدمی به ذکر و یاد خداوند از هر گونه مردگی و پژمردگی رهایی می یابد. از این روست که خداوند در همین آیات در مقام تشبیه حیات بخشی باران ذکر به حیات بخشی باران بر زمین اشاره می کند.

خداوند بیان می کند که ذکر در یک فرآیندی انسان را از ظلمات تباهی و مردگی بیرون می برد و نور را در جان آدمی وارد می سازد تا از نور درون بهره گیرد و هیچ گاه در شرایط محیط و تاثیرات آن قرار نگیرد. به سخن دیگر، ذکر نوری در دل آدمی روشن می سازد که حتی در شرایط ظلمانی محیط بتواند از آن بهره مند شود. (احزاب آیه 41 تا 43)

دل هنگامی که روشن و نورانی شود ، از هر گونه قساوت و سنگدلی بیرون می آید و تاریک های قساوت از جانش شسته و پاک می شود و مرگ و پژمردگی به نور حقانیت زدوده می گردد. از این روست که خداوند در همان آیات 16 و 17 سوره حدید ، ذکر خداوند را زمینه ساز حیات واقعی دل های بشر می شمارد.

مفسران تفسیر با بهره گیری از این آیات بیان می دارند که ذکر خداوند و خوانش قرآن تاثیری همانند زنده شدن زمین مرده به وسیله باران دارد و دل های مردمان این گونه در یک فرآیندی با اسباب ذکر درمان و اصلاح می شود و قابلیت رشد و بهره وری می یابد.( تفسیر التحریر و التنویر ، ج 13 ، جزء 27، ص 393)

شیخ طبرسی بر این باور است که همان گونه که زنده شدن زمین به وسیله روییدن گیاه است ( مجمع البیان ج 9 و 10 ص 358) زنده شدن دل ها به نوری است که به باران ذکر الهی در آن پدید می آید. باران گیاه را در زمین می رویاند و این رویش گیاه در معنا و مفهوم زنده شدن و حیات زمین است و این گونه زمین آثار زندگی را درخود نشان و نمایش می دهد، در انسان نیز نورانی شدن دل ها به ذکر الهی به معنای زنده شدن دل هاست.

براین اساس اگر دلی نورانی شد می توان گفت که از حیات واقعی برخوردار می باشد، چنان که زمین سر سبز به معنا و مفهوم حیات و زندگی زمین است. این گونه است که خداوند رهایی انسان از مرگ ظلمانی دل ها به نور حیاتی که از راه ذکر پدید می آید را ، زندگی واقعی بر می شمارد واز آن به حیات یابی تعبیر می کند.

دلی که به باران ذکر الهی از ظلمات تباهی و مردگی بیرون می آید و نور در آن تجلی می کند ، به هر معنا و مفهومی زنده واقعی است و آثار و برکات این زندگی واقعی را بروز و ظهور می دهد. از این روست که خداوند چنین دل نورانی را دل الهی می شمارد.

دل الهی و نورانی ، دل صاحب بصیرت است و هرگز در دام وسوسه های شیطانی و ابلیسی نمی افتد، زیرا هر گونه تباهی و سیاهی را به نور هدایت می شناسد و آثار و تبعات آن را می بیند. همین بصیرت است که به شخص امکان آن را می بخشد حق را از باطل جدا کند و نسبت به هر چیزی چنان که باید و شاید آگاهی داشته باشد.

خداوند در آیه 201 سوره اعراف ذکر خداوند را موجب بصیرت می شمارد. این بدان معناست که اهل ذکر به نورانیتی دست می یابد که او را در مقام بصیرت قرار می دهد و وی می تواند به نور الهی باطن و عاقبت هر چیزی را بشناسد و بداند و در برابر وسوسه های شیطانی مقاومت نماید؛ زیرا وسوسه های شیطانی برای اهل ذکر همانند ظلمت و تاریکی به سادگی قابل شناسایی است.

تذکر یابی اهل ذکر در هنگام وسوسه های شیطانی که در این آیه مورد توجه و تاکید قرار گرفته است به معنای آن است که اهل ذکر هرگز در دام وسوسه های سیاه و ظلمانی شیطان قرار نخواهند گرفت و با دیدن سیاهی وسوسه به ذکر پناه می برند و خداوند را در برابر خویش می یابند و ازنورانیت ذات الهی بهره می گیرند.

از این روست که خداوند در آیه 19 سوره مجادله نیز ذکر خداوند را عاملی مهم در خروج شخص از حزب شیطان می شمارد. به این معنا که اصولا شیطان نمی تواند شخص ذاکر خداوند را در بند گیرد چه رسد تا این که به حزب خویش در آورد ، زیرا نورانیت اهل بصیرت و ذکر ، ظلمت وسوسه های شیطانی را می زداید واز میان می برد و هر جا که نور باشد ظلمانیتی نیست. از این روست که ابلیس خود می گوید که از نزدیکی به اهل ذکر و نورانیت ناتوان است.

البته کسانی که گرفتار شیطان و وسوسه های آن شده اند و در حزب شیطان و خسران بزرگ آن در آمدند می توانند با ذکر الله خود را از دام آن برهانند و خود را نجات دهند. این معنا در آیه 19 سوره مجادله نیز مورد توجه بوده است.

کارکردهای بیرونی و اجتماعی

ذکر الهی همان گونه که عامل قداست و پاکی روح و روان آدمی است و هر گونه ظلمتی را از دل ها می زداید می تواند در اشیا و امور خارجی دیگر نیز تاثیر گذار باشد و آن ها را قداست بخشد. این معنا نیز در آیه 40 سوره حج به عنوان یکی از کارکردهای معنوی ذکر در دنیا بیان شده است.

به سخن دیگر ، ذکر هم آثار و کارکردهایی در گوینده ذکر دارد و هم تاثیرات مفید و مهمی در اشیای بیرونی به جا می گذارد و می تواند آن را متحول سازد. از جمله تحولی که ذکر افراد در اشیا به جا می گذارد قداست یابی و پاکی مساجد و دیگر مراکز عبادی است.

خداوند در آیات 35 و 36 سوره نور بیان می کند که ذکر خدا در هنگام بامدادان و شامگاهان موجب می شود تا خانه های آنان نیز نورانیت یابد. بنابراین افزون بر قداست و پاکی که ذکر به محیط می بخشد موجب نورانیت محیط می شود. اصولا جاهایی که ذکر در آن تکرار می شود هم به پاکی و قداست خاصی دست می یابد و هم نورانیت پیدا می کند. از این روست که از مومنان خواسته شده است تا در خانه های خویش قرآن را که یکی از اذکار الهی است بخوانند تا هم محیط خانه ایشان پاک و مقدس شود و هم آن که نورانیت پیدا کند. نورانیتی که موجب می شود تا ابلیس و دیگر موجودات ظلمانی از جن وانس نتوانند وارد آن محیط شوند و یا تاثیرگذار باشند.

به سخن دیگر، آیات قرآنی تبیین می کند که ذکر هم در شخص نورانیت و قداست ایجاد می کند و هم در اشیای پیرامونی تاثیر می گذارد.

در چنین محیط پاک و نورانی درونی و بیرونی است که رحمت خاص الهی چون باران بهاری می بارد و همگان از شخص و پیرامونیان از آن بهره مند می شوند. خداوند این معنا را در آیات 41 و 43 سوره احزاب بیان کرده است و از مومنان می خواهد برای دریافت بیش تر و بهتر رحمت الهی به ذکر به عنوان یکی از اسباب و وسایل کارآمد و مهم توجه کنند.

محیطی که با ذکر آراسته و قداست یافته چیزی جز سود و منفعت برای اشخاص به همراه نخواهد داشت. از این روست که به مومنان پیشنهاد می کند که پیش از معامله دنیوی به ذکر الهی رو آورند تا سود بیش تری از معامله خویش داشته باشند. همین وضعیت و موقعیت مطلوب است که معامله پس از نماز جمعه و ذکر الهی در آن مورد تاکید قرار گرفته است و سخن از رزق وروزی فراوان وسود سرشار پس از آن به میان آمده است.

به سخن دیگر انسان اگر به سوی ذکر الهی بشتابد و سپس به سوی معامله برود می تواند امید بهره مندی بیش تر و سرشارتر از معامله خویش داشته باشد.(جمعه آیه 9)

از نظر معنوی هر کسی که امید رستگاری (اعلی آیات 14 و 15) و استغفار و آمرزش گناهان و خطاها (آل عمران آیه 135) و نیز دست یابی به آرامش دل (رعد آیه 28 و طه آیات 123 و124 و زمر آیه 23) را دارد می بایست به ذکر به عنوان کارآمدترین و بهترین سبب توجه کرده و بدان توسل جوید.

از نظر اجتماعی می توان گفت که کارکردهای زیادی برای ذکر می توان بیان کرد که از جمله آن امنیت روحی و روانی جامعه است؛‌زیرا جامعه ای که افراد آن از آرامش برخوردارند و در امنیت کامل به سر می برند ، جامعه ای سالم است. شخصیت های سالم و کامل هستند که جامعه ای سالم را می سازند.

افزون بر این رونق مساجد و عبادت گاه به انسان های خداجو و ذاکر است. وقتی مردمان جامعه اهل عبادت باشند ، از هرزه گری و اذیت و آزار دیگران پرهیز می کنند و همین خود محیط اجتماعی جامعه را بهبود می بخشد و فضای مطلوبی برای جامعه سالم فراهم می آورد. در حقیقت آبادانی مساجد به اهل ذکر(بقره آیه 114) مفهومی جز جامعه سالم و محیطی مناسب نیست. چنین فضایی هم برای عموم مردم سازنده ومفید است و دولت را برای کارآمدی بیش تر فرصت می بخشد ؛ زیرا به جای هزینه کردن فرصت ها و قدرت ها در این بخش به بخش های دیگر اهتمام می ورزد و توجه می یابد.

جامعه ای که اهل آن، اهل ذکر هستند ، از گزافه گویی و سخنان بیهوده اجتناب می کنند و این گونه است که جامعه از جهات مختلف از امنیت سود خواهد برد؛ زیرا دیگر به شایعات دامن زده نمی شود و امنیت کلامی جامعه افزایش می یابد و بسیاری از درگیری ها و مشکلات فرهنگی واقتصادی و اجتماعی کاهش پیدا می کند؛ زیرا کسانی نیستند که حرف های بیهوده بزنند و آن را در جامعه گسترش دهند و یا گزافه گویی کنند و جامعه را به تباهی سوق دهند.(شعراء آیات 224 تا 227)

به سخن دیگر ترک گفتار بی عمل و تحقق اعمال های صالح و خوب از آثار و کارکردهای ذکر الهی است. جامعه ای که مردمان آن اهل ذکر باشند، می کوشند تا در مسیر ذکر حرکت و عمل کنند و کارهای خویش را به گونه ای انجام دهند که رضایت الهی در آن است. این گونه است که سخنان بیهوده را ترک می کنند و به جای آن کارهای خوب و صالحی را که مورد رضایت خداوند است را بر زبان جاری و درجامعه عمل می کنند. (همان)

از دیگر کارکردهای اجتماعی می توان به وفاق و همدلی و در نتیجه پیروزی در نبرد با کافران به عنوان آثار و کارکردهای ذکر الهی اشاره کرد که در آیه 45 سوره انفال به آن توجه داده شده است.

پرهیز از فحشاء و کارهای زشت ونابهنجار دیگر اجتماعی و اخلاقی از دیگر کارکردهای ذکر الهی است که آیه 45 سوره عنکبوت بر آن تاکید دارد ، تا اندیشمندان و مدیران جامعه برای این که جامعه ای سالم داشته باشند به تقویت مساجد و آبادانی آن به معنای افزایش اهل ذکر اقدام کنند تا به این وسیله جامعه در امنیت قرار گیرد.

به سخن دیگر ، یکی از راهکارهای قرآنی برای افزایش ضریب امنیتی کشور آن است که مساجد با اهل ذکر آبادان شود و شمار اهل ذکر در جامعه رو به فزونی گذارد تا این گونه جامعه به طور خودکار در امنیت اجتماعی قرار گیرد و جلوی فحشاء و منکرات اجتماعی و اخلاقی گرفته شود.

خداوند در آیه با تاکید بر یک قانون کلی توضیح می دهد که اصولا رعایت حلال و حرام خداوند به معنای افزایش ضریب امنیت اجتماعی جامعه و افزایش کارآمدی جامعه و دولت و کاهش هزینه های مربوط ویا مرتبط به این بخش از سوی دولت و جامعه است؛ زیرا با افزایش ضریب امنیت اجتماعی هزینه های مربوط به آن در جاهای دیگر چون عمرانی و خدماتی و فرهنگی به کار می رود و سطح بهداشت و رفاه مردمان افزایش می یابد.

باشد با بهره گیری از اصول وراهکارهای قرآنی جامعه ای با مردمان سالم و امنیت بالا داشته باشیم و از بسیاری از هزینه های غیر ضروری بکاهیم و در مسیر تعالی و تکامل گام برداریم. اگر گفته می شود که تبلیغات هزینه نیست باید بگوییم که ایجاد فضای مناسب برای اهل ذکر و تقویت و ترغیب ایشان نه تنها هزینه نیست بلکه هماره سود خالص و سرشار و بی پایان مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی است.