قمار يكي از ناهنجاري هاي اجتماعي است كه آثار آن در امور مادي و معنوي و نيز فردي و اجتماعي به اشكال گوناگون بروز مي كند. تأثيرات سوء قماربازي آن هم به شكل حرفه اي و اعتيادي آن، به آن اندازه است كه عقلاي جهان آن را به عنوان يك جرم تلقي كرده و مجازات خاصي براي آن تعيين كرده اند تا اين گونه به مبارزه با اين پديده شوم اجتماعي و بيماري خطرناك بپردازند.
از اين رو حتي در جوامع بي دين و سكولار نيز قمار بازي با محدوديت هاي جدي مواجه است.
آثار روحي و رواني قماربازي تا آن جاست كه به عنوان يكي از عوامل افسردگي و بيماري هاي رواني شناخته شده و در حوزه اجتماعي نيز به عنوان يكي از علل فروپاشي خانواده مطرح شده است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا نگاه قرآن را به اين پديده اجتماعي تبيين كند و آثار آن را در حوزه هاي مختلف و ابعاد گوناگون زندگي بشر تشريح نمايد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
قمار بازي، بازي بر سر هويت
انسانيت انسان در گرو شناخت هستي و ايماني است كه نسبت به شناخت خود پيدا مي كند و عواطف و احساسات خويش را با آن گره مي زند. از آن جايي كه فطرت و طبيعت آدمي به سوي كمال، خيرها، خوبي ها و زيبايي گرايش داشته و از نقص، شرور، بدي ها و زشتي ها مي گريزد، به طور طبيعي قمار بازي را گروه دوم قرار مي دهد و از آن مي گريزد؛ زيرا چنان كه آيات سوره شمس و مانند آن تبيين كرده، طبيعت انساني در حالت اعتدال و عدالت قرار دارد. با اين همه اموري در درون آدمي و بيرون وي او را به دو سوي متضاد مي كشانند كه خداوند در همين آيات از آن ها به الهامات فجوري و تقوايي ياد كرده است.
فطرت سالم و عقل سليم آدمي وي را از هرگونه گرايش به خروج از اعتدال كه از آن به فجور ياد مي شود باز مي دارد. از اين جاست كه عقل سليم در اسلام به عنوان خاستگاه نخست تقوا و پرهيز از پلشتي ها و پليدي ها مطرح مي شود. همين خاستگاه نخست است كه زمينه را براي بهره مندي از دسته دوم تقوا از پلشتي هاي ناشناخته و يا مبهم و مشتبه براي عمل يعني تقواي وحياني آماده مي كند تا انسان بر اساس اين دو دسته از تقواهاي عقلاني و وحياني نسبت به پلشتي هاي ظاهري و باطني، مسير كمالي و بالندگي و رشدي خود را بيابد و بپيمايد.
عقل سليم انساني همان گونه كه هنجارهايي را شناسايي و گرايش به آن را تاييد و امضا مي كند، گروهي از ناهنجاري ها و زشتي ها را نيز شناسايي كرده و از آن ها به عنوان موانع رشد و بالندگي ياد كرده و پرهيز مي دهد. از جمله اين زشتي ها مي توان به قمار بازي اشاره كرد.
تأثيري كه قمار در انحراف قلب و عقل سليم و فطرت پاك بشر به جا مي گذارد امري است كه بر كسي پوشيده نيست. با نگاهي به اخبار رسانه هاي ديداري و شنيداري مي توان به سادگي آثار بد اين رفتار اجتماعي را ديد و آگاه شد. در اين جا تنها به صورت گذرا به چند نمونه از اين گزارش ها اشاره مي شود.
يك قمار باز حرفه اي به خبرنگار نيويورك تايمز گفت: من چنان در اين سوراخ گير كرده بودم كه مي بايست يا بيرون مي آمدم يا خودكشي مي كردم. (نشريه انجمن امور همگاني نيويورك، ص9-14)
يكي از خبرنگاران نشريه انجمن امور همگاني نيويورك مي نويسد: يكي از كارمندان شهرداري لوس آنجلس، در مدت يك سال، بيش از 50هزار دلار از صندوق شهرداري بالا كشيد تا بدهي هاي لاتاري و قمار بازي هاي خود را با آن بپردازد. (همان)
جرج واشنگتن در سال 1783 در مورد قمار يك بررسي تحليلي انجام داد و به نتايج بسيار دقيقي دست يافت: قمار، مايه ويراني بسياري از خانواده هاي آبرومند و محترم و سبب از دست دادن شرف و حيثيت، و علت خودكشي است… قمارباز برنده همچنين به برد ادامه مي دهد تا گرفتار شكست شود. (همان)
– يكي از دانشمندان آمريكايي مي گويد: در هر سال، در اين كشور، تنها دو هزار نفر در اثر هيجانات قمار مي ميرند؛ زيرا به عنوان نمونه كسي كه قماري به نام پوكر را بازي مي كند قلب وي به طور متوسط متجاوز از صد بار در دقيقه مي زند. از اين رو قماربازي گاهي باعث سكته قلبي و مغزي مي شود.
به گفته دانشمندان، شخصي كه مشغول بازي قمار است، نه تنها روح وي دستخوش تشنج است، بلكه تمام جهازات بدن او در حالت فوق العاده به سر مي برند؛ ضربان قلبش بيشتر مي شود، مواد قندي در خون او مي ريزد، در ترشحات غدد داخلي اختلال ايجاد مي گردد و دچار بي اشتهايي مي شود. شخص قمارباز، در پايان قمار و پس از يك جنگ اعصاب و حالت بحراني، به خواب مي رود و غالباً براي تسكين اعصاب و ايجاد آرامش جسم و جانش، متوسل به الكل و ساير موادمخدر مي شود.
يكي از دانشمندان مي گويد: قمارباز، انساني مريض است كه دائماً به مراقبت روحي و رواني نياز دارد. تنها بايد سعي كرد تا به او فهماند كه يك خلأ رواني او را به سوي اين عمل ناهنجار سوق مي دهد.
از اين گزارش ها و همانند آن مي توان به دست آورد كه قمارباز بر سر هويت و شخصيت و همه چيزش شرط مي گذارد و اين گونه نيست كه تنها مبلغي را از دست مي دهد و زماني را به تفريح پرداخته و خود را سرگرم مي كند. اين نوع بازي و سرگرمي، بازي با هويت خود است.
نگرش قرآن به قمار
قمار (به كسر قاف) در لغت عربي به معناي چيرگي و غلبه يكي بر ديگري در بازي قمار است. (المصباح المنير، ص 515، ذيل واژه قمر) اين واژه همچنين به معناي گرو گذاشتن در بازي با آلات معروف برد و باخت نيز آمده است. (مجمع البحرين، طريحي، ج2، 547)
در اصطلاح فقهي، قمار به مطلق گرو گذاشتن و غير آن در مقابل عوض تعريف شده است. (كتاب المكاسب، شيخ انصاري، ج1، ص 47 تا 49)
همين معنا از قماربازي در كاربردهاي فارسي آمده است. از اين رو عميد درباره مفهوم قمار مي نويسد: قمار يعني هر نوع بازي كه در آن شرط كنند شخص برنده از كسي كه بازي را باخته، پول يا چيز ديگر بگيرد.
از آن چه كه از كتاب هاي لغوي و فقهي و مانند آن به دست مي آيد قمار و مقامره به معناي بازي با ابزارهاي قمار به منظور برد و باخت است كه شامل بازي هايي مانند بازي با نرد، شطرنج، پاسور، ورق و ساير وسايلي مي شود كه براي قمار كردن ساخته شده است.
در قرآن به قمار با همين عنوان اشاره اي نشده ولي واژگان ديگري به كار رفته كه همين مفهوم قمار را مي رساند كه از آن جمله مي توان به واژگاني چون ميسر و ازلام اشاره كرد.
از آن جايي كه قمار آثار بدي در زندگي فردي و اجتماعي و نيز مادي و معنوي به جا مي گذارد، از نظر اسلام و قرآن، قماربازي جزو رفتارهاي ناهنجار معرفي شده و خداوند به صراحت در آيه 90 سوره مائده، پرهيز از قماربازي را زمينه ساز نيل به فلاح و رستگاري برمي شمارد. اين بدان معنا خواهد بود كه قماربازي، از موانع دست يابي انسان به كمالات و حركت در مسير آن و هويت يابي واقعي و حقيقي است. بنابراين به عنوان عامل ضدكمالي شناسايي و معرفي شده و به شدت نيز با آن و آثارش در زندگي فردي و جمعي بشر مقابله شده است.
در همين آيه و آيات ديگر چون 91 و 93 سوره مائده، دوري جستن از پليدي هاي قمار، نشانگر اطاعت از خداوند برشمرده شد، زيرا آموزه هاي وحياني همانند آموزه هاي عقلاني با توجه به مصالح و مفاسدي است كه در متعلقات آن وجود دارد. به اين معنا كه خداوند اگر به چيزي فرمان داده و يا بازداشته است به اين معناست كه آن چيز يا داراي مصلحت است و در زندگي انسان به عنوان امري مطلوب و كمالي مي باشد و يا آن كه امري ضدكمالي و رشدي است و مفسده دار و يا مفسده انگيز بوده و از آن بازداشته است. براين اساس كسي كه از پليدي قمار دوري مي جويد، در حقيقت اطاعت خود را از مسير كمالي كه خداوند تعيين كرده بيان مي نمايد و رشد و كمال و خوشبختي را براي خود به ارمغان مي آورد؛ زيرا خوشبختي واقعي در آرامش و آسايشي است كه در اطاعت از آموزه هاي عقلاني و وحياني به دست مي آورد.
به هر حال خداوند، در آياتي چند از جمله آيه 219 سوره بقره، هر نوع قمار بازي را به سبب آن كه داراي مفاسد چندي است حرام دانسته است. در اين آيه واژه ميسر به كار رفته كه به هر نوع قماربازي گفته مي شود. به اين معنا كه هر چيزي كه در آن برد و باخت به شكلي خاص مطرح مي باشد، به عنوان گناه بزرگ معرفي و حرام دانسته شده است. (نگاه كنيد: مجمع البيان، ج1 و 2، ص 557 و نيز ج 3 و 4، ص 369 و 370)
خداوند در آيات ديگر از جمله 3 و 90 و 91 سوره مائده، قماربازي را به عنوان فسق معرفي مي كند و بر لزوم اجتناب و پرهيز از آن فرمان مي دهد.
از آن جايي كه برخي ها به دنبال متشابهات مي روند و با وجود محكمات، به سبب بيماردلي، موارد ترديدي و مشكوك را اصالت مي بخشند تا اين گونه عذرها و توجيهات را براي مخالفت با احكام صريح و روشن اسلام و قرآن درباره قمار فراهم آورند، خداوند در آيات 90 تا 92 سوره مائده، با بيان احكام قمار و مفاسد و فلسفه و حكمت تحريم به زباني رسا و ساده و قاطع، مي كوشد تا هرگونه ترديد احتمالي را رفع كند و بر لزوم اجتناب صريح آن تاكيد مي كند.
از نظر قرآن، هرگونه تصرف در اموالي كه از طريق قمار به دست مي آيد، جايز نبوده (مائده، آيه 3) و از مصاديق اكل مال به باطل مي باشد (نساء، آيه 29)
به سخن ديگر، همان گونه كه اصل قماربازي با هر آلات و ابزاري ممنوع و گناه است (مائده آيه 3) همچنين تصرف در آن مالي كه از طريق گناه قمار به دست آمده نيز ممنوع و حرام است و اگر كسي در آن مال تصرف كند، در حقيقت در مالي چون مال دزدي و غيرتصرف كرده است.
خداوند هم چنين براي اين كه پاي كسي به قماربازي و تصرف در مال حرام قماري باز نشود، اصولا بازي با هرگونه ابزار و آلات قمار حتي بدون عوض را حرام دانسته است. (بقره، آيه 219 و مائده، آيه 90)
شيخ انصاري مي نويسد: مقصود از قمار به قرينه نرد و شطرنج، خريد و فروش ابزار و آلات قمار است؛ در نتيجه هر نوع بازي با آلات قمار اعم از آن كه با عوض باشد يا بي عوض، ميسر و قمار محسوب مي شود. (مكاسب، ص48)
اين كه خداوند هرگونه بازي با ابزارهاي قمار را حرام دانسته، از آن روست كه زمينه براي اين گونه رفتارهاي ضدهنجاري فراهم نيايد. كساني كه به شكل تفريحي و سرگرمي با ابزارهاي قمار بازي مي كنند، زمينه براي انجام بازي قماري براي آنان فراهم تر است و لذا در دام قمار گرفتار مي آيند. به سخن ديگر، ابعاد تربيتي مساله يكي از حكمت ها و فلسفه تحريم بازي با ابزارهاي قمار حتي براي تفريح و سرگرمي بدون وجود عوض مي باشد.
خداوند در آيه 219 سوره بقره، قمار را گناهي بزرگ بر مي شمارد و در آيات 90 تا 92 سوره مائده قماربازان را كه به اوامر و نواهي الهي بي توجه هستند تهديد به عذاب مي كند.
چرايي تحريم و عذاب
قمار بازي امري مرسوم در ميان مسلمانان در آغاز عصر بعثت بود (بقره، آيه 219 و مائده، آيات 3 و 90) و مومنان آن زمان حتي از پول قمار استفاده مي كردند؛ ولي اين عمل ايشان چون پيش از حكم تحريم بود اشكالي نداشت (مجمع البيان، ج 3و 4، ص 372)
اما از آن جايي كه منافع قمار و شراب و مانند آن نسبت به مفاسد آن بسيار اندك است، خداوند قمار را تحريم كرده و آن را به عنوان گناه كبيره برشمرده است. (بقره، آيه 219)
خداوند در آيات 90 تا 93 مائده قمار بازي را از اعمال و كردار شيطان محسوب مي كند، زيرا از مقاصد شوم شيطان، ايجاد دشمني و بغض و كينه در ميان انسان هاي مومن به وسيله قمار است.
در همين آيات از قماربازي و شرابخواري به عنوان عملي ناپاك و پليد ياد شده است؛ زيرا اين دو رفتار، عامل بسياري از بدبختي ها و شقاوت هاي بشري است. خداوند تبيين مي كند كه قمار بازي موجب عداوت و دشمني ميان مردم مي شود؛ زيرا كساني كه در بازي قمار چيزي را از دست مي دهند، نسبت به ديگري كه برنده شده كينه به دل مي گيرند و حسادت و حقد مي ورزند و حسادت و كينه اگر به شكل فعل و عمل درآيد موجب اذيت و آزار ديگري مي شود هر چند كه خود شخص بيش از ديگري آسيب مي بيند.
به هر حال ريشه بسياري از كينه توزي ها و بغض ها در ميان برخي از انسانهاي اهل قمار و شراب، همين رفتار پليد و زشتي است كه انجام مي دهند.
قمار بازي و شراب خواري موجب مي شود كه آدمي حالت تعادل شخصيتي خويش را از دست دهد و انساني پرده در شده و حرمت ها و حريم ها را بشكند. از اين رو خداوند در آيه 3 سوره مائده قماربازي را از موجبات فسق بشر دانسته كه زمينه ساز پرده دري در وي مي شود.
هم چنين قمار بازي موجب غفلت و بازماندن از ياد خداست. همچنان كه خداوند در آيات 90 و 91 يكي از علل غفلت انسان از خدا را قمار بازي بر مي شمارد. كسي كه سرگرم قمار بازي شد از خدا و ياد او غافل شده نماز را به جا نمي آورد و يا به هنگام آن را ادا نمي كند و مي دانيم كه يكي از مهم ترين علل و عوامل بدبختي و شقاوت بشر در زندگي دنيوي، اعراض از ياد خداوند است و همين امر موجب مي شود تا زندگي سخت شود و تنگدستي و فقر به سوي او رو آورد. (طه، آيه 124)
بدين ترتيب قمار باز هم زندگي دنيوي را بر خود سخت مي كند و هم گرفتار بيماري هاي روحي و رواني مي شود و دشمني ديگران عليه خود را مي انگيزاند و كينه ديگران را در دل بر مي افروزد و در نهايت از فلاح و رستگاري ابدي محروم مي گردد. (مائده، آيه 90) از اين شمار آثار و تاثيرات مخرب و زيانبار قمار بازي مي توان به سادگي علت و چرايي تحريم آن را دانست و از غلظت و تشديد عذاب هاي اخروي آن آگاه شد؛ زيرا قمار بازي نه تنها به فرد در حوزه مادي و معنوي زيان و ضرر مي رساند بلكه در حوزه اجتماعي، جامعه را با بحران هايي چون واگرايي اجتماعي طبقات مردم از يك ديگر و بروز كينه و عداوت و دشمني مواجه مي سازد، چنان كه سرمايه رشد و بالندگي را هدر مي دهد و فرصت رشد اجتماعي جمعي جامعه را از آن سلب مي كند.
