آثار شکر اقتصادی در شکوفایی انسان و اجتماع

بسم الله الرحمن الرحیم

شکر به معنای سپاس، واکنشی از سوی انسان نسبت به نعمت و نعمت دهنده است. در حقیقت وقتی انسان کنش و فعلی را از دیگری می بیند که برای او مفید و سازنده و خیر است، این احساس در وی برانگیخته می شود تا از نعمت دهنده به هر شکل و زبانی شده، تشکر کند.

از نظر قرآن، شکر حقیقی، بهره گیری درست از نعمتی است که خدا در اختیار انسان گذاشته است؛ و هر گونه استفاده نادرست و غلط از نعمتی به معنای ناشکری و کفران نعمت و کفر نسبت به نعمت دهنده است. بر این اساس، وقتی در حوزه اقتصادی از سرمایه های خداداد و فعالیت های اقتصادی سخن به میان می آید، شکر اقتصادی بیش تر از هر حوزه دیگری، به این معنا و مفهوم شکر نزدیک است؛ زیرا بهره مندی درست و نیک از سرمایه های مادی و معنوی و نعمت های الهی است که شکر حقیقی را به نمایش می گذارد و هر گونه اسراف، تبذیر و مانند آن ها، نه تنها کفران نعمت است، بلکه به معنای کفر و بی ایمانی نسبت به نعمت دهنده و عدم سپاس و شکر از وی خواهد بود.

حقیقت شکر، بهره گیری از نعمت

شكر، واکنشی نسبت به نیکی و احسان دیگری است؛ بنابراین بدون شناخت احسان و نیکی نمی توان از شکر سخن گفت؛ زیرا وقتی انسان احسان و احسان کننده را نمی بیند، در مقام شکر بر نمی آید؛ مثلا کسی که دستگیر نیازمند را وظیفه برای دیگری می داند، هرگز احساسی به او دست نمی دهد که لطف و بذلی به او شده و باید تشکر کند و سپاس گزارد. بسیاری از فرزندان، احسان والدین را وظیفه و تکلیف آنان می دانند، از همین رو، احساس نسبت به آن نداشته و سپاسی به جا نمی آورند.

بنابراین، نخستین و مهم ترین چیز در تحقق شکر و سپاس از سوی شخص، دریافت این معنا است که لطف و احسانی به او شده است.

پس از شناخت احسان و لطف دیگران نسبت به خودش است که انسان در خود احساسی را می یابد که آن لطف را به شکلی جبران کند. کم ترین واکنشی که انسان نسبت به احسان کننده پس از شناخت احسان و لطف او از خود بروز می دهد، نشر آن لطف و احسان(لسان العرب، ج 7، ص 170، «شكر».) و اظهار آن به دیگران است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 461، «شكر».)

به سخن ديگر، تصوّر نعمت و شناخت احسان از سوی احسان کننده، موجب می شود تا انسان بخواهد به شکلی و طریقی درک این احساس را به احسان کننده یا دیگران نشان دهد و اظهار لطف کند. این گونه است که به اشکال و طرق گوناگون این احساس و ادراک درونی و باطنی خود را ابراز و اظهار می کند. بر همین اساس است که شکر را به اقسام گوناگونی تقسیم کرده اند؛ زیرا هر کسی یک یا چند نوع از این اقسام را برای واکنش انتخاب می کند که شامل: 1. شكر قلبى و يادآورى نعمت در دل و خشوع و خضوع قلبی نسبت به احسان کننده است؛ 2. شكر زبانى كه سپاسگزارى و ستايش بر نيكى احسان كننده و صاحب نعمت است؛ 3. شكر ساير اعضاى بدن كه در قالب دست بوسی، پابوسی، یا انجام کاری و خدمتی نسبت به احسان کننده، یا نماز در پیشگاه خدا نسبت به احسان و لطف خداوندی و مانند آن ها است.

نکته مهم آن که خدا نیز خود را به عنوان شاکر معرفی می کند(بقره، آیه 158)، تو گویی که کسی نسبت به خدا احسان و لطفی کرده باشد؛ اما باید توجه داشت که مفهوم شکر در بنده غیر از مفهوم شکر در خدا است؛ زیرا مراد از این که خدا شاکر یا شکور است و خدا در قرآن یا دعای جوشن کبیر مثلا به این صفت شکر توصیف و وصف می شود، همانا مقصود از آن، اِنعام و احسان بر بندگان و دادن جزاى عبادات آنها(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 461 – 462، «شكر»؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 2057) يا رشد اعمال نيك آنان یا اعطاى پاداش مضاعف به آنها است.( لسان العرب، ابن منظور، ج 7، ص 170، «شكر».)

پس از آگاهی نسبت به دو مفهوم شکر یکی نسبت به شکر بنده و دیگری نسبت به شکر خدا، باید دانست که حقیقت شکر بنده نسبت به نعمت های الهی، استفاده درست و به كارگيرى و صرف آن در جاى خود است؛ زیرا از نظر قرآن، خدای تبارک و تعالی، غنی بالذات و کمال مطلق است؛ از این رو، هیچ گونه نیازی ندارد تا با شکر بنده برآورده شود یا نقصی در او نیست تا این گونه کمالی به دست آورد. خدا در آیات چندی به صراحت از بهره مندى انسان از آثار شكرگزارى خويش به درگاه ربوبى سخن به میان آورده و می فرماید: ومَن شَكَرَ فَاِنَّما يَشكُرُ لِنَفسِهِ؛ هر کسی شکر گزارد پس جز این نیست که برای خویش شکر گزارده است.(نمل، آیه 40؛ لقمان، آیه 12)

بنابراین، اگر سخن از واکنش شکرآمیز بنده نسبت به نعمت های الهی است، مراد شناخت احسان و احسان کننده و اهداف و فلسفه آفرینش هستی و انسان و حرکت در راستای این اهداف از سوی بنده است تا این گونه شکر حقیقی نسبت به احسان و احسان کننده انجام شود. از همین رو گفته شده که شکر حقیقی استفاده درست از نعمت و احسان الهی است؛ زیرا کسی که نعمتی را به درستی به کار می گیرد، باید نسبت به احسان کننده و نیز اهداف احسان آگاهی داشته باشد؛ و این گونه است که شخص با همه هستی خود در مسیری آن نعمت را به کار می گیرد که آن نعمت برای تحق آن هدف به شخص داده شده است.

از نظر قرآن، با آن که بسیاری از مردم شکر زبانی و حتی جوانح و جوارح یعنی قلب و بدن را با هم دارند، با این حال، شکر واقعی و حقیقی را به جا نمی آورند؛ زیرا نسبت به نعمت ها و نوع کاربرد آن ها در راستای تامین فلسفه و اهداف هستی و آن نعمت آگاهی و شناخت درستی ندارند تا به درستی از آن نعمت برای تحقق آن اهداف بهره گیرند. خدا می فرماید: وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ؛ و اندکی از میان بندگان شکور هستند.(سبا، آیه 13)

شکور غیر از شاکر است؛ به کسی شکور گفته می شود که شکر و سپاس گویی جزو ملکه یا مقوم ذات او شده باشد. از آن جایی که در همین آیه بیان شده که چگونه حضرت داود و سلیمان نبی علیهما السلام توانستند از امکانات گوناگون برای اهداف الهی بهره گیرند، به عنوان بندگان شکور الهی معرفی می شوند. پس آنان به جایی رسیده اند که شکر واقعی ملکه و مقوم ذات آنان است؛ چنان که توانسته اند از نعمت های الهی به درستی بهره گیرند و اهداف و فلسفه آفرینش و انسان را تحقق بخشند.

به عنوان نمونه، حضرت سلیمان(ع) که زبان آفریده ها از جمله مورچگان را می دانست، از این نعمت استفاده کرد و تلاش نمود تا حق و حقوق مورچگان ادا شود و ظلم و ستمی نسبت به آنان از سوی کارگزاران و لشکر انبوهش صورت نگیرد؛ بلکه از آن نعمت برای کارهای نیک و صالح بهره می برد تا موجبات رشد و شکوفایی هر موجودی فراهم آید و این گونه در مقام خلافت الهی و مظهر ربوبیت ، به پرورش آنان بپردازد. پس با بهره گیری درست از نعمت و انجام هر آن چه که موجب رضایت خدا است، در مقام شکر برآمد. خدا می فرماید: فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ؛ سليمان از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت: پروردگارا در دلم افكن و ترغیبم نما! تا نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشته اى، سپاس بگزارم؛ و به كار شايسته‏ اى كه آن را مى ‏پسندى بپردازم؛ و مرا به رحمت‏ خويش در ميان بندگان شايسته‏ ات داخل كن. (نمل، آیه ۱۹)

خدا در ادامه همین آیات بیان می کند که آن حضرت(ع) از نعمت علم به سخنان حیوانات و پرندگان بهره می گیرد تا اهداف خلافت الهی را به درستی به انجام رساند و مردم را به دین اسلام دعوت کرده و حکومت ولایی اسلامی را با نعمت های گوناگون از جمله بهره گیری از شیاطین جن و انس توسعه و گسترش دهد.

البته خدا در آیات دیگر از جمله آیه 15 سوره احقاف بیان می کند که ما به همه انسان ها توصیه و سفارش کردیم تا به شکر واقعی و حقیقی نسبت به نعمت ها و احسان های الهی از جمله نعمت بزرگ والدین بپردازند و در چهل سالگی که عقل به کمال می رسد بتوانند در راستای اهداف آفرینش با عقل کامل و خردورزی هم چون مردمانی که قیام ایشان به عقل است، به شکر عملی از نعمت بپردازند و کارهای نیک و اصلاحی بپردازند و مفاسد را به مصالح تبدیل کرده و اهداف آفرینش و هر چیزی را مد نظر قرار دهند.

در این آیات به ویژه آیه 19 سوره نمل و 15 سوره احقاف بر واژه «اوزع» تاکید شده که بیانگر نیاز انسان در شیوه شکرگزاری درست و حقیقی ، به الهامات الهی، ایجاد ترغیب و ولع در انسان، تقسیم درست امور با عنایت الهی، اصلاح امور فاسد و مانند آن ها است.

به سخن دیگر، خدا در این آیات روشن می کند که شکرگزاری واقعی و حقیقی زمانی شدنی است که عنایت الهی نسبت به انسان انجام شود و انسان تصویر درست از نعمت و نعمت دهنده و اهداف نعمت و نعمت دهنده داشته باشد و بتواند در مسیر آن اهداف حرکت کرده و به امور صالح و اصلاحی بپردازد. این گونه است که هر نعمتی نه تنها نعمت خواهد بود، بلکه به سبب بهره گیری درست و به جا در مسیر اهداف آفرینش، به عنوان یک خیر در می آید؛ زیرا خیر هر نعمتی است که انسان بتواند به درستی برای رسیدن به کمال و نیز اهداف متعالی از آن بهره مند شود. خدا درباره بندگان خاص خویش می فرماید که آنان از سوی خداوند نه تنها به الهام عام بلکه به وحی بهره مند می شوند و می فهمند چگونه نعمتی را بگیرند و آن را به خیر تبدیل کنند؛ خدا می فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ ؛ و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت می کردند و به ايشان انجام دادن كارهاى خیر و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند. (انبیاء، آیه ۷۳)

از جمله کارهای خیر که در این آیه بیان شده ، اقامه نماز و دادن زکات و بندگی و عبودیت است. پس از نظر قرآن، انسان ها به الهام الهی خیر را می شناسد و می توانند به انجام آن توفیق یابند؛ ولی کم تر کسی به این سمت و سو حرکت می کند و به شکر واقعی و حقیقی می پردازند.

افزایش وجودی انسان با شکرحقیقی

از نظر قرآن، شکر حقیقی آثاری دارد که از مهم ترین آن ها می بایست به افزایش وجودی انسان اشاره کرد. خدا می فرماید: وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ؛ و آنگاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعا سپاسگزارى كنيد، شما را افزون خواهم كرد.(ابراهیم، آیه 7)

در این آیه به صراحت بیان شده که شکرگزاری موجب افزایش ظرفیت وجودی خود انسان می شود؛ هر چند که ممکن است موجب افزایش نعمت شود، ولی آن چه از نظر قرآن مهم است، افزایش خود انسان است. این افزایش و زیادت در انسان، به اشکال گوناگون انجام می شود که از جمله آنها بهره مندی از صفات و اسمای نیک الهی و یا تمامیت یابی اسمای الهی است به طور که آن اسماء و صفات نیک الهی در شخص به شکل ملکه ذاتی یا مقوم ذات در می آید و هویت انسان به این اسماء و صفات کمال می یابد.

بی گمان هر چه صفات و اسمای الهی در انسان بروز و ظهور بیش تری یابد یا به تمامیت آن نزدیک تر شود، به همان میزان نورانیت انسان نیز افزایش می یابد؛ زیرا چنان که از آیه 35 سوره نور به دست می آید، الله که اسم جامع همه اسما و صفات الهی و در بردارنده همه آن ها است، خود تابشی از حقیقت خورشید هویت است، از این رو ، می فرماید: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ. پس اگر الله همان نوری است که همه هستی از آسمان ها و زمین را ایجاد و به ظهور رسانیده است؛ وقتی این الله در قلب و هستی انسانی ظهور و بروز کند، گویی همه هستی در وجودش در آمده و انسان همان جهان بزرگی است که در جان آدمی ظهور و بروز کرده است. این گونه است که انسان در قیامت دارای نورانیتی است که گویی همه کهشکان ها و ستارگان آن در برابر نورانیت او چیزی نیست؛ نوری که همه صحنه قیامت را روشن می کند؛ این در حالی است که کافران و منافقان از چنین نوری محروم هستند؛ زیرا نتوانسته اند شکر واقعی و حقیقی به جا آورند و بر سعه وجودی و شرح صدر خویش بیافزایند و مظهر اسما و صفات الهی شوند. از همین روست که در صحنه قیامت تاریک هستند و نوری ندارند.(حدید، آیات 12 و 13)

بهره وری مفهوم شکر اقتصادی

اگر بخواهیم بر اساس مفهوم حقیقی شکر در حوزه مسایل و فعالیت های اقتصادی سخن بگوییم باید گفت که شکر حقیقی و واقعی در این حوزه چیزی جز همان مفهوم بهره وری نیست. به این معنا که انسان هر نعمتی را بشناسد و کارکردها و کارویژه های خاص آن را بداند و آن را در مسیر خیر و صلاح نه شر و فساد به کار گیرد.

خدا در آیات قرآنی پس بیان نعمت های الهی به این نکته تاکید دارد که بندگان صبار و شکور کسانی هستند که از نعمت های الهی به عنوان آیات و نشانه های خدا یاد کرده و در این راستا از آن ها بهره می گیرند. از این روست که چنین رفتار و واکنش مثبتی نسبت به نعمت های الهی، از نظر قرآن به عنوان یک امر ارزشمند و قابل ستایش مطرح می شود.(لقمان، آیات 5 و 31؛ سباء، آیه 19؛ شوری، آیه 33؛ انعام، آیات 52 و 53)

از نظر قرآن، شاکر واقعی و حقیقی کسی است که شکر جزو مقوم ذات او شده باشد، به طوری که هر چیزی را به درستی بشناسد و برای اهداف آفرینش و خیر و صلاح به کار گیرد. البته اجتماعی می تواند به این درجه برسد که همه مردمان آن همان طوری که قوم خردورز: لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (بقره، آیه 164)، قوم عالم : لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ(انعام، آیات 97 و 105)، قوم یقین: لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ(بقره، آیه 118)، قوم عامل و مانند آن ها هستند، هم چنین قوم شاکر باشند؛ یعنی شکر مقوم ذات آن اجتماع باشد. خدا می فرماید: وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا كَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ ؛ و زمين پاك و آماده گياهش به اذن پروردگارش برمى ‏آيد؛ و آن زمينى كه ناپاك و نامناسب است گياهش جز اندك و بى‏فايده برنمى ‏آيد. اين گونه آيات خود را گونه‏ گون بيان مى ‏كنيم براى گروهى كه قیام به شكر دارند.(اعراف، آیه ۵۸)

از نظر قرآن مردم نسبت به نعمت های الهی از جمله سرمایه های مادی و معنوی باید قیام به عقل داشته و از طریق خردورزی راه درست بهره مندی از نعمت ها را بشناسند. خدا می فرماید: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ؛ به راستى كه در آفرينش آسمانها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز و كشتيهايى كه در دريا روانند با آنچه به مردم سود مى ‏رساند؛ و همچنين آبى كه خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمين را پس از مردنش زنده گردانيده و در آن هر گونه جنبنده‏ اى پراكنده كرده و نيز در گردانيدن بادها و ابرى كه ميان آسمان و زمين آرميده است، براى گروهى كه به تعقل و اندیشیدن قیام می کنند، واقعا نشانه‏ هايى گويا وجود دارد. (بقره، آیه ۱۶۴)

یا در جایی دیگر می فرماید: وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ؛ و از ميوه درختان خرما و انگور باده مستى‏ بخش و خوراكى نيكو براى خود مى گيريد؛ قطعا در اين ها نشانه‏ اى است براى مردمى كه به تعقل قیام مى كنند. (نحل، آیه ۶۷)

از نظر قرآن مردمی که به جای تعقل و خردورزی یا علم و یقین، گرفتار جهالت علمی و عقلی باشند، چنین مردمی به جای شکرگزاری واقعی و حقیقی و بهره مندی از نعمت ها و بهره وری، به کفر نسبت به خدا و کفران نعمت رو آورده و آن را به جای اصلاح به افساد می کشانند و زمین و آسمان و خشکی و دریا را فساد و تباه می سازند.(اعراف، آیه 138؛ روم، آیه 41)

از نظر قرآن بازتاب طبیعی قیام مردم به شکر حقیقی و بهره وری و بهره مندی از نعمت در راستای اهداف آفرینش با علم و عقل و یقین و عمل صالح، چیزی جز حفظ نعمت و عدم تغییر آن نیست(انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11)، بلکه حتی با افزایش نعمت و برکات مواجه خواهند شد.(نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 15 و 16)

پس از نظر قرآن ، شکر واقعی و حقیقی نه تنها موجب افزایش رشد ظرفیتی و وجودی انسان می شود(ابراهیم، آیه 7)، بلکه شکر واقعی که در قالب بهره مندی و بهره وری از نعمت های الهی است، موجب افزایش رشد و شکوفایی اقتصادی آن اجتماع خواهد شد. (نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 15 و 16)

خدا به صراحت در این تاثیر شکر حقیقی نسبت به افزایش نعمت های دنیوی و رشد اقتصادی و شکوفایی آن در کنار بهره مندی از مقامات معنوی دنیوی و اخروی می فرماید: شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ؛ وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ؛ و نعمتهاى او را شكرگزار بود ، خدا او را برگزيد و به راهى راست هدايتش كرد ؛ و در دنيا به او حسنات و نيكويى و نعمت داديم؛ و در آخرت نيز از صالحان و شايستگان خواهد بود. ( نحل، آیات 121 و ۱۲۲)

به هر حال، شکر اقتصادی به معنای بهره مندی از نعمت های الهی در راستای خیر و صلاح و اهداف آفرینش نه تنها موجب رشد و شکوفایی وجودی انسان و ازیاد ظرفیت شخص می شود، بلکه موجب افزایش و پیشرفت و رشد اقتصادی فرد و اجتماع نیز می شود.