آثار انکار قیامت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم
قیامت یکی از مهم  ترین باورهای اسلامی است که حتی از باور به توحید نیز مهم تر است؛ زیرا باور به قیامت و حسابرسی آن به معنای باور به بسیاری از امور است که پیش نیاز این باور است و باور به معاد و قیامت و ایمان و اعتقاد بدان از مصادیق این مثل است که «چون که صد آمد نود هم پیش ما است». نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا فلسفه، آثار و کارکردهای انکار قیامت و رستاخیز را در زندگی دنیوی و اخروی انسان تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار و پیامدهای کفر به قیامت و رستاخیز
در آیات قرآنی برای کفر به قیامت و انکار رستاخیز آثار و پیامدهایی بیان شده است. در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:
1. کاری خطرساز: از نظر قرآن کفر و انکار قیامت به ویژه از سوی رهبران متکبر، امری بسیار خطرناک است و انسان باید از کسانی که به انکار قیامت می پردازند، به شدت اجتناب کرده و به خدا پناه برد؛ زیرا این دسته افراد به سبب عدم باور به حساب و کتاب اخروی هیچ باکی از رفتارهای ظالمانه و بیدادگرایانه خود ندارند. از این رو، ممکن است دست به اذیت و آزار و حتی قتل افراد بیگانه بزنند؛ زیرا این افراد و به ویژه رهبران و قدرتمندانان آنان هیچ ترسی از مجازات اخروی نداشته و با انکار قیامت و توانایی از گریز از مجازات دنیوی، ممکن است به هر کار خطرناکی دست بزنند. از این روست که حضرت موسی(ع) وقتی با انکار فرعونی مواجه می شود، برای رهایی از کارهای خطرساز فرعون چاره را در پناه بردن به خداوند دانسته و می فرماید: اِنّى عُذتُ بِرَبّى ورَبِّكُم مِن كُلِّ مُتَكَبِّر لا يُؤمِنُ بِيَومِ الحِساب؛ من به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبری که به روز قیامت ایمان ندارد.(غافر، آیات 26 و 27) پس انکار قیامت شخص را برای ارتکاب هر کار خطرناک و خطرسازی نسبت به دیگران آماده می کند و زمینه برای ظلم و تضییع حقوق انسانی را فراهم می نماید. این یکی از بدترین آثار و پیامدهایی کفر و انکار قیامت و روز حسابرسی است. به سخن دیگر، قرآن به مومنان هشدار می دهد که نسبت به کسانی که روز حسابرسی را منکر هستند با احتیاط رفتار کنند؛ زیرا آنان پای بند به هیچ اصل عدالتی و قسطی نیستند و چون آخرت و حسابرسی آن را منکر هستند ممکن است هر گونه رفتار نابهنجار و خلاف حقوق بشری را مرتکب شوند؛ چرا که ترسی از مجازات در آخرت ندارند و آن را از اصل منکر هستند؛
2. پندارهای باطل: کسانی که به انکار قیامت و روز حسابرسی می پردازند، دارای پندارهای باطلی هستند. به نظر آنان قیامت و روز حسابرسی اصولا پنداری باطل است و اگر قیامتی باشد، تغییر در وضعیت رخ نخواهد داد؛ زیرا همان خدایی که دنیا را به کام ایشان کرده و در قیامت نیز تغییری نخواهد داد؛ زیرا برتری طبیعی ثروتمندان و قدرتمندان در دنیا برخاسته از عنایت خداوندی است و همین خداوند که ایشان را در دنیا کرامت بخشیده و فقیران و ناتوان را اهانت و خوار نموده ، در قیامت نیز همین گونه برخورد خواهد کرد و انسان های کریم در آخرت نیز کریم بوده و انسان های خوار در آخرت با همین سرنوشت دوباره برخواهند خاست. خداوند در آیات 32 و 36 سوره کهف با بیان داستان باغدار متکبر ثروتمند به این پندارهای باطل اشاره کرده است. باغدار متکبر می گوید: وما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً ولـَئِن رُدِدتُ اِلى رَبّى لاَجِدَنَّ خَيرًا مِنها مُنقَلَبـا؛ گمان ندارم که قیامتی برپا خواهد شد و اگر هم برگشتی به سوی پروردگارم باشد هر آینه بهتر از این جا را در انقلاب اخروی می یابم.  این در حالی است که از نظر قرآن دادن و گرفتن و قبض و بسط در ثروت و مال دنیوی هیچ ارتباطی به کرامت و اهانت ندارد.(فجر، آیات 16 و 17)
3. حبط عمل صالح: از دیگر آثار و پیامدهای انکار قیامت و روز حسابرسی، حبط عمل صالح است. به این معنا که عمل صالح که منکر قیامت انجام می دهد، بی تاثیر اخروی خواهد بود. اصولا هر انسانی به سبب فطرت گرایش به خیر و نیکی دارد و این فطرت تا با کفر و گناه دسیسه و دفن نشده باشد، گرایش به خیر و حق داشته و انسان را به کارهای نیک دعوت می کند(شمس، آیات 7 تا 10) ؛ از این روست که انسان های منکر قیامت نیز کارهای نیک و عمل صالح انجام می دهند. اما از آن جایی که به قیامت باور ندارند، این عمل صالح و کار نیک برای آخرت نمی ماند تا ره توشه اخروی شخص باشد، بلکه آثار آن تنها در دنیا می ماند؛ زیرا خداوند به حکم آن ظالم به بندگان نیست و عدالت اصل حاکم بر هستی است، پاداش عمل صالح و کار نیک ایشان را در دنیا می دهد به گونه ای که اگر موجب کفر مومنان نمی شد همه زندگی برخی از کافران را سرتاپا از طلا و زر و سیم می گرفت(زخرف، آیات 33 تا 35) با این همه بر اساس اصل پاداش کار خیر و نیک، پاداش کارهای نیک آنان را در همین دنیا به میزانی می دهد که مستحق آن هستند؛ اما هیچ بهره ای برای آنان در آخرت نیست. خداوند در دسته ای از آیات به مساله عدالت و پاداش دنیوی اعمال خیر آنان پرداخته است(بقره، آیات 102 و 200 ؛  آل عمران، آیه 77؛ نساء، آیه 22) و در دسته ای دیگر از آیات به مساله حبط عمل منکر قیامت و کفار اشاره کرده و بیان نموده که آنان با کفر خویش اجازه نمی دهند تا آثار و پیامدهای عمل نیک ایشان در آخرت نمایان شود(فرقان، آیات 21 و 23؛ کهف، آیات 104 و 105)؛ زیرا بقای اعمال و صعود آن برای بقا در قیامت، نیت خیر و ایمان همراه با عمل صالح است.(فاطر، آیه 10) پس کفر و انکار قیامت و روز حسابرسی زمینه ساز احباط عمل نیک و تباهی آنان می شود به طوری که در قیامت برای آن آثاری باقی نمی ماند.
4. فجور و هنجارشکنی: از دیگر آثاری که قرآن ، برای انکار بلکه شبهه در قیامت مطرح می کند، فجور و دریدگی و هنجارشکنی است. خداوند می فرماید: أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَلَّن نَجْمَعَ عِظَامَهُ بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ بَلْ يُرِيدُ الْإِنسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ ؛ آيا انسان مى‏پندارد كه هرگز ريزه استخوان‏هايش را گرد نخواهيم آورد؟! چرا، ما قادريم بر اينكه سرانگشتان او را هم راست و درست كنيم بلکه انسان می خواهد تا جلویش را باز کند و فجور نماید.(قیامت ، آیات 3 تا 5) در این آیه به صراحت بیان شده شبهه علمی درباره کیفیت قیامت و رستاخیز تنها برای آن  است که با انکار قیامت جلویش خویش را باز کند و به انکار حسابرسی و مجازات در قیامت راه را برای فجور و هنجارشکنی بگشاید. با این که می داند که خداوندی که همه چیز را ابتداع کرده و از عدم آفریده توانایی دارد که دوباره آن را بیافریند، با این همه تنها برای شهوت علمی و ارضای آن، شبهه علمی امکان رستاخیز را مطرح می کند. پس از نظر قرآن، منکر قیامت و حسابرسی در پی آن هستند تا با انکار و یا شبهه افکنی در آن زمینه را برای هنجار شکنی خود فراهم آورده و فجور نمایند.
5. ترک اطعام بیچارگان: کسانی که منکر قیامت هستند، اصولا عواطف انسانی را کنار می گذارند و به مساکین و بیچارگانی که توانایی حرکت ندارند و نمی تواند لقمه نانی به دست آورند، بی توجه بوده و حاضر نیستند تا به آنان خوراکی بدهند و بر اساس اصل بقای اصلح بر این باورند که این افراد باید بمیرند تا دنیایی بهتر داشته باشند. از این روست که ترک اطعام از شیوه های آنان در زندگی است.(ماعون، آیات 1 تا 3)
6. طرد یتیم: اصولا این افراد برای زیردستان و افراد ناتوان ارزش و احترامی قایل نیستند؛ زیرا به قیامت باور ندارند و دنیا برای ایشان همه چیز است. از این روست که بر اساس اصالت دنیا و لذت هر آن چه مانع لذت آنان باشد بد و نادرست است و باید تباه شود. از این روست که برخوردهای تندی با یتیم داشته و آنان را طرد می کنند.(همان)
عوامل کفر به قیامت
اکنون پس از شناخت آثار و پیامدها کفر به قیامت و انکار حسابرسی، به برخی از مهم ترین عواملی که موجب می شود تا انسان به انکار قیامت بپردازد اشاره می کنیم. از مهم ترین این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. آزادی مطلق: از نظر قرآن، انسان موجودی دارای اراده و اختیار و حق انتخاب است. این جزو امور تکوینی بشر است؛ اما همین قرآن بیان می کند که آزادی او مطلق نیست، بلکه باید بداند که هر انتخابی که انجام می دهد آثار و تبعاتی دارد که باید آن را بپذیرد. بنابراین اگر انتخاب او حق و عدالت و خیر و نیکی باشد، به طور طبیعی پیامدهای آن نیز خیر خواهد بود؛ اما اگر در انتخاب به سوی باطل رفت باید پیامدهای آن را نیز بپذیرد که همان عذاب دنیوی و آتش دوزخی است. اگر کسی به اختیار و انتخاب به جای انگبین و عسل بخواهد زهر بخورد باید آمادگی رنج و عذاب زهر به جای شیرین عسل و انگبین باشد. خداوند می فرماید درست است که ما شما را آزاد و مختار آفریده ایم، ولی مکلف کرده ایم که انتخاب درست داشته باشید و گرنه باید به طور طبیعی پیامد انتخاب نادرست خود را بپذیرید که رفتن به دوزخ است. (حاقه، آیات 29 تا 31) از نظر قرآن کسانی به قیامت و روز حسابرسی کفر می ورزند که گرايش به آزاديهاى مطلق و بى بند و بارى دارند. پس باید گفت که بی بند و باری و فجور و آزادی مطلق بی حد و حصر، زمينه ساز انكار قيامت در انسان و ایجاد شبهه علمی در آن است که در آیات 3 تا 5 قیامت به آن توجه داده است.
2. فقدان سرمایه وجودی: از نظر قرآن کسانی به انکار قیامت و روز حسابرسی می پردازند که سرمایه های وجودی خود را از دست داده و دچار خسران سرمایه ای شده اند. خداوند درباره این عامل خطرناک می فرماید: لَيَجمَعَنَّكُم اِلى يَومِ القِيـمَةِ لا رَيبَ فِيهِ الَّذينَ خَسِرُوااَنفُسَهُم فَهُم لا يُؤمِنون؛ هر آینه آنان را روز قیامتی که ضروری است و شکی در آن نیست، گرد می آوریم، آن کسانی که خودشان را از دست داده و زیان کرده اند پس ایمان نمی آورند.(انعام، آیه 12) این فقدان سرمایه وجودی که در آیات دیگر از جمله سوره عصر مطرح شده به سبب ترک ایمان، عمل صالح، توصیه به حق و صبر است. هم چنین بر اساس آیات 7 تا 10 سوره شمس رفتارهای انسانی موجب می شود تا این سرمایه های وجودی تقویت یا دسیسه شود. به هر حال، کسی که گناه می کند، گرفتار زنگار گرفتگی و از دست دادن سرمایه فطری می شود و در نهایت به سبب از دست دادن سرمایه های وجودی خود به جای گرایش به ایمان و عمل صالح به ضد آن گرایش یافته و از ایمان وعمل صالح گریزان می شود. پس گریزش انسان نسبت به قیامت و روز حسابرسی به سبب فقدان سرمایه وجودی و خسران و زیانی است که به وی از جهت اعمال و رفتارش رسیده است.
3. رفاه و آسایش زیاد: خداوند هستی را به گونه ای سامان داده که همه چیز در راستای کمال یابی انسان باشد. سنت های بسیاری است که برای این منظور بر جهان و جان و جامعه حاکم شده است. از جمله سنت های الهی امتحان به ضرر و دفع و رفع ضرر است. انسان ها در هنگامی که با ضرری مواجه می شوند واکنش های متفاوتی انجام می دهند؛ برخی از ایشان پس از رفع ضرر و جلب منفعت و قرار گرفتن در رفاه خود را گم می کنند و به جای آن که در مسیر کمالی حرکت کنند بر عکس عمل کرده و از حرکت در مسیر کمالی باز می ایستند. از نظر قرآن یکی از عوامل انکار قیامت ، گرایش هایی است که در انسان ها در هنگام رفاه و آسایش بسیار بوجود می آید. خداوند در آیه 50 سوره فصلت به این عامل اشاره کرده و می فرماید: وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هَذَا لِي وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّي إِنَّ لِي عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِيقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ؛ و اگر از جانب خود رحمتى- پس از زيانى كه به او رسيده است- بچشانيم، قطعاً خواهد گفت: «من سزاوار آنم و گمان ندارم كه رستاخيز برپا شود، و اگر هم به سوى پروردگارم بازگردانيده شوم، قطعاً نزد او برايم خوبى خواهد بود. «پس بدون شكّ، كسانى را كه كفران كرده‏اند، به آنچه انجام داده‏اند آگاه خواهيم كرد، و مسلماً از عذابى سخت به آنان خواهيم چشانيد.
4. تبلیغات کافران: از دیگر عوامل کفر و انکار نسبت به قیامت، تبلیغات کافران و تاثیر از سخنان آنان است. از این روست که خداوند هر گونه مجالست با کافران را منع کرده است؛ زیرا مجالس و آمد و شد با ایشان موجب تضعیف ایمان سست ایمان ها و گرایش به کفر و انکار قیامت است. خداوند در آیات 15 و 16 سوره طه بیان می کند که یکی از عوامل کفر و انکار قیامت، تاثیری پذیری از کافران و سدی است که ایشان در برابر مردم ایجاد می کنند و اجازه نمی دهند تا مردم بر اساس گرایش فطری خویش ایمان به خدا و آخرت را بپذیرند.
5. هواپرستی: از دیگر عوامل بسیار تاثیرگذار در کفر مردم به قیامت و انکار روز حسابرسی ، هواپرستی است. خداوند در همین آیات 15 و 16 سوره طه ضمن بیان تاثیر کافران به عنوان عامل انکار قیامت، به تاثیر هواهای نفسانی و هواپرستی به عنوان عامل دیگر کفر و انکار قیامت پرداخته و بدان توجه داده است. در این آیه جمله «واتّبع هواه» تعليل براى جمله «لايؤمن بها» است. به این معنا که این که ایمان نمی آورند به سبب پیروی از هواهای نفسانی است.
6. روحیه تجاوزگری: روحيّه ظلم و تجاوز، از عوامل تكذيب و انکار قيامت است. خداوند در آیاتی از جمله آیات 10تا 12 مطففین، این روحیه را عامل انکار قیامت دانسته است. اصولا تجاوزگران هیچ اعتقادی به حساب و کتاب چه اخروی و چه دنیوی ندارند و می کوشند تا هر طوری شده از حقوق دیگران سوء استفاده کرده و به محدوده دیگران تجاوز نمایند و حق ایشان را تضییع نمایند.
7. گناه: مهم ترین عامل در تکذیب و انکار قیامت و روز حسابرسی است؛ زیرا قلب را سیاه و دل را می میراند و دریچه فهم و درک قلب را می بندد.(مطففین، آیات 10 تا 14 و آیات بسیار دیگر)
آن چه بیان شده تنها گوشه ای از علل و عواملی است که موجب انکار قیامت و روز حسابرسی می شود. با نگاهی به همین آیات و مصادیق بیان شده می توان عوامل جزیی تر را نیز شناسایی کرد.