آثار اطاعت و مخالفت با سنت های محمدی(ص)

بسم الله الرحمن الرحیم

سنت و راه و روش پیامبر(ص) در حوزه های سه گانه اعتقادی، اخلاقی و احکام عملی، به عنوان سنت های الهی مطرح است که مومنان و مسلمانان می بایست نسبت به آن ها آشنایی یافته و از آن ها پیروی کنند.

سنّت و سنّت محمّد (صلى الله علیه وآله) در اصطلاح اصول فقه اسلامی، شامل روش های آن حضرت است که در قالب قول و گفتار یا فعل و عمل یا تقریر و تایید رفتار دیگران، خواه به نحو اصالت باشد یا نیابت، انجام گرفته و در منابع معتبر روایی و حدیثی ضبط و از سوی فقیهان بر اساس موازین رجالی و اصولی مورد تایید قرار گرفته است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که اطاعت از آموزه های وحیانی الهی لازم و ضروری است، هم چنین اطاعت از سنت های قطعی پیامبر(ص) ضروری است(آل عمران، آیه 31؛ حشر، آیه 7)؛ چرا که این اطاعت از سنت های نبوی به معنای اطاعت از خدا (آل عمران، آیات 32 و 132؛ نساء، آیات 13 و 14 و 59 و 61 و 64؛ مجادله، آیه 13)، نشانه ایمان به خدا(نساء، آیه 59؛ انفال، آیات 1 و 20 و 24 و 46؛ توبه، آیه 71) و نشانه ای از رشد و تعالی انسان (حجرات، آیه 1) است.

بر اساس همین آیات و مانند آن ها است که مفسران شیعی و سنی اطاعت از رسول الله(ص) را عين اطاعت از خداوند دانسته اند؛ چون پيامبر آنچه را خداوند درباره سعادت دنيا و آخرت انسان به او وحى كرده، به ما امر مى كند (تفسير المنار، ج 4، ص 428) و هم چنین در این آیات رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به صورت مطلق، حجّت خدا قلمداد شده و اين معنا مستلزم حجّيّت هرگونه فعل، قول و تقرير آن حضرت و لزوم پيروى از او است. از همین رو، اطاعت از سنت های پیامبر(ص) به معنای اطاعت از رسول الله و اطاعت از خدا قلمداد می شود.(نگاه کنید: التّفسير الكبير، ج 4، جزء 10، ص 112؛ روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 95)

هم چنین از اينكه ظالمان در قيامت، از پيمودن راههاى انحرافى و نپيمودن راه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، اظهار ندامت مى نمايند، معلوم مى شود همه راهها غير از راه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيراهه است.(فرقان، آیه 27) چنان که عدم پیروی از سنت پیامبر(ص) موجب می شود تا اعمال صالح نیز تباه شود و ابطال گردد.(محمد، آیه 33)

این که پیامبر(ص) موظف و مکلف است تا سنت خویش را تعلیم دهد، خود گواهی روشن بر حجیت و لزوم عمل مطابق آن است(بقره، آیات 129 و 151 ؛ آل عمران، آیه 164)؛ زیرا بنا بر يك قول، منظور از «رسولاً» پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)و مراد از «الحكمة» سنّت و شرایع اسلامی است. (مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 395 و 430؛ الدّرّالمنثور، ج 1، ص 335؛ روح المعانى، ج 1، ص 609 ؛ التّفسير الكبير، ج 2، جزء 4، ص 123 و 59؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 2، جزء 2، ص 131؛ الكشاف، ج 1، ص 436؛ فتح القدير، ج 1، ص 399)

هم چنین از آیه 143 بقره دانسته می شود سنت پیامبر(ص) برای همگان حجت است نه برای مومنان فقط؛ زیرا «عليكم شهيداً» يعنى حجّت بر شما است. (مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 416)

از ویژگی های سنت محمد(ص) این است که قابل فهم برای همگان است و به سبب رسایی و شیوایی و دلالت مطابقی دیگر نمی توان اشکالی در آن ایجاد کرد و با شک تردیدی در دل عامل افکند.(نور، آیه 54؛ تغابن، آیه 12)

آثار اطاعت از سنت و سیره رسول الله(ص)

کسانی که به حکم الهی و قرآنی لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر(ص) و سنت های وی در ساحت های اعتقادی، اخلاقی و عملی بر اساس بهره مندی از روش های قول و فعل و تقریرات آن حضرت(ص) اقدام می کنند، از آثار و برکات این اطاعت بهره مند می شوند. مهم ترین این آثار بر اساس آیات قرآنی عبارتند از:

1. اصلاح و آشتی اجتماعی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، پیروی و اطاعت از پیامبر(ص) و سنت ها و سیره های آن حضرت(ص) موجب می شود تا اختلاف از میان برود و صلح و آشتی میان افراد اجتماع برقرار گردد. در حقیقت سنت های پیامبر(ص) خود عاملی مهم در اتحاد و وحدت مسلمین و رهایی از هر گونه جنگ و جدال و درگیری میان فردی یا میان گروهی است.(انفال، آیه 1)
2. ایمنی از اختلافات: اطاعت از پیامبر(ص) و سنت های وی نه تنها موجب حل مشکلات اجتماعی است، بلکه موجب امنیت اجتماعی و ایمنی از هر گونه اختلاف است؛ در حقیقت اطاعت از سنت های آن حضرت(ص) موجب ایمنی اجتماع از هر گونه ورود به اختلافات است و به عنوان یک مانع اجتماعی عمل می کند و اجازه نمی دهد تا اختلافاتی ایجاد شود.(آل عمران، آیه 103) باید توجه داشت که حبل الله در آیه شامل قرآن و پیامبر(ص) و عترت است؛ بنابراین، اعتصام و تمسک به حبل الله می تواند عاملی اساسی در وحدت امت و رهایی از هر گونه اختلافات و جنگ و درگیری باشد.(نگاه کنید: الميزان، ج 3، ص 369)
3. کسب تقوای الهی: فلسفه آفرینش انسان و جن،عبادت و بندگی خدا (ذاریات، آیه 56) از طریق شرایع اسلامی در راستای کسب تقوای الهی است.(بقره، آیه 21) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سنت های پیامبر(ص) بخش اساسی از شریعت اسلام است که عمل بدان موجب کسب تقوای الهی می شود.(انعام، آیه 153؛ انفال، آیه 1)
4. حل اختلافات: سنت های پیامبر(ص) همان طوری که نقش دافعه دارد و اجازه نمی دهد تا اختلافی در میان امت ایجاد شود، هم چنین به عنوان رافعه می تواند مشکلات و اختلافات موجود را حل و فصل نماید. از همین روست که در آیات قرآنی سنّت و سیره پیامبر(صلى الله علیه وآله)، به عنوان مرجعى براى حلّ اختلافات و منازعات مطرح شده است.(نساء، آیات 59 تا 61 و 105) باید توجه داشت که منظور از «فردّوه الى اللّه و الرّسول» در آیه، همان كتاب خدا و سنّت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) است که می بایست برای حل مشکلات و اختلافات به آن مراجعه کرد. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 100؛ كشف الاسرار، ج 2، ص 563)
5. حیات معنوی: انسان موجودی مرکب از ماده و معنا است و می بایست به گونه ای عمل کند تا تامین کننده هر دو بعد انسانی خود باشد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اطاعت و پیروى از سنّت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، موجب حیات معنوى مؤمنان می شود.(انفال، آیه 24)
6. رحمت الهی: برخورداری از رحمت خاص الهی نیازمند حرکت درست در مسیری است که خدا در قالب اسلام و شرایع آن بیان کرده است. از همین روست که اطاعت و پیروی از سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، موجب برخوردارى از رحمت الهى خاص می شود که انسان ها طالب آن هستند.(آل عمران، آیات 31 و 132 ؛ توبه، ایه 71؛ نور، آیه 56؛ حجرات، آیه 14)
7. رستگاری و پیروزی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دست یابی به پیروزی عظیم و رستگاری ابدی در گرو اطاعت و پیروی از سنت های اسلامی است که در سنت های پیامبر(ص) خودنمایی می کند. مراعات حدودی که در قالب سنت های پیامبر(ص) بیان شده دست یابی به فوز عظیم را فراهم می آورد.(نساء، آیه 13؛ احزاب، آیه 71)
8. رهایی از افکار جاهلی و خرافات: پیامبر(ص) عقل کامل و مکمل است و عقلانیت در تمامی ابعاد وجودی و رفتاری ایشان موج می زند. اگر کسی بخواهد از افکار جاهلی و خرافات بی پایه علمی و عقلی رهایی یابد، می بایست سنت های پیامبر(ص) را سرمشق زندگی خویش قرار دهد و با تصدیق عملی به آن دست یابد(مائده، آیات 103 و 104) ؛ زیرا منظور از «والرّسول» در آیه، تصديق و اقتدا به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)در افعال او است که همان سنت ها و سیره عملی او را تشکیل می دهد. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 391)
9. فرجام نیک و سعادت: اطاعت از سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، همان طوری که موجب رهایی از اختلاف بلکه دفع اختلافات و نزاع ها از امت می شود، هم چنین درپى دارنده فرجام نیک و سعادت دنیوی و اخروی آنان است.(نساء، آیه 59)
10. محبت خدا: از نظر آموزه های وحیانی، پیامبر(ص) حبیب الله است. هم چنین از نظر قرآن، دست یابی به مقام محبت و این شخص محبوب خدا شود، در گرو اطاعت از پیامبر(ص) و سنت ها و سیره های آن حضرت (ص) است. بنابراین پیروى از سنّت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، عامل جلب محبّت خداوند و قرار گرفتن شخص به عنوان محبوب خدا خواهد شد.(آل عمران، آیات 31 و 32)
11. مغفرت و آمرزش گناهان: گناه موجب دوری از خدا و عامل شقاوت و مانع دست یابی انسان به سعادت است؛ بنابراین، لازم است تا انسان از گناهان و آثار آن در امان ماند. از جمله مهم ترین راه های رهایی از آثار و پیامدهای گناه، اطاعت از رسول الله (ص) و سنت ها و سیره آن حضرت(ص) است که موجب جلب محبت الهی و مغفرت و آمرزش گناهان از سوی خدا می شود.(آل عمران، آیه 31؛ حجرات، آیه 14) باید توجه داشت که مراد از «اتّبعونى» در آیه 31 سوره آل عمران، همان سنّت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) است. (الكشاف، ج 1، ص 353؛ الدرالمنثور، ج 2، جزء 3، ص 179)
12. نجات از دوزخ: انسان همان طوری که آرزوی دست یابی به سعادت و بهشت را دارد، نگران و هراسان از دوزخ و آتش آن است. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اطاعت و پیروى از سنّت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، عامل نجات بخش آدمى از آتش دوزخ است.(آل عمران، آیات 131 و 132؛ احزاب، آیه 66)
13. نجات از گمراهی: انسان در جهان هماره در شرایطی قرار دارد که موجبات گمراهی و ضلالت اوست. برای رهایی از گمراهی، اطاعت و پیروی از سنت های پیامبر(ص) لازم و ضروری است.(آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) البته این تفسیر و برداشت بر اساس این نکته است که مراد و مقصود از «الحكمة» سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.(الكشاف، ج 1، ص 436؛ فتح القدير، ج 1، ص 399؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 18، ص 92؛ مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 429)
14. هدایت: همه موجودات از هدایت فطری و تکوینی برخوردار هستند(طه، آیه 50)؛ اما انسان ها افزون بر هدایت تکوینی از هدایت تشریعی نیز برخوردار هستند. از نظر قرآن، بهره مندی از هدایت های تشریعی که دارای مراتب تشکیکی نیز است، مبتنی بر اطاعت از خدا و رسول الله (ص) و سنت های آن حضرت(ص) است.(اعراف، آیه 158) باید توجه داشت که جمله «اتّبعوه» دليل بر اين است كه اقتدا به رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) در هر فعلى واجب است، مگر آن مواردى كه با دليل خاصّ، ويژه عمل پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)باشد.(التّفسير الكبير، ج 5، جزء 15، ص 386) به هر حال از نظر قرآن، هدایت به صراط مستقیم، در پرتو پیروى از سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) است و انسان تنها از این را می تواند در صراط مستقیم هدایت الهی به کمال دست یابد.(آل عمران، آیه 101)
15. هم نشینی و رفاقت با نیکان: همنشینى با پیامبران، صدّیقان، شاهدان اعمال و صالحان در بهشت، از آثار پیروى از سنّت محمّد(صلى الله علیه وآله) است که در قرآن بر آن تاکید شده است.(نساء، آیه 69) در حقیقت اگر انسان بخواهد اهل بهشت باشد و از سعادت ابدی و اخروی در کنار نیکان برخوردار شود، می بایست اطاعت و پیروی از پیامبر(ص) و سنت ها و سیره های آن حضرت(ص) را در دستور کار زندگی و سبک آن قرار دهد.
16. بهشت: اطاعت و پیروى از سنّت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)، عامل ورود به بهشت است.(نساء، آیه 13؛ فتح، آیه 17)
17. حفظ اعمال صالح: پیروى از سنّت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، موجب حفظ اعمال و بهره مندی از پاداش آنها خواهد شد.(حجرات، آیه 14؛ الميزان، ج 18، ص 329)

آثار مخالفت با سنت رسول الله(ص)

همان طوری که اطاعت و پیروی از سنت پیامبر(ص) موجب برکات دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی است؛ هم چنین مخالفت با سنت و سیره پیامبر(ص) آثاری دارد که از جمله مهم ترین آن ها عبارتند از:

1. ندامت: ندامت و پشیمانى ستمگران در قیامت، از پیروى نکردن از سنت پیامبر(صلى الله علیه وآله) در دنیا خود بیانگر این معنا است که راه درست سعادت دنیوی و اخروی در گرو پیروی از سنت است.(فرقان، آیه 27)
2. حبط اعمال صالح: تخلّف از سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، موجب حبط اعمال صالح و بی بهره مندی از آثار و برکات آن خواهد بود.(محمد، آیه 33)
3. خروج از ولایت الهی: ولایت تنها مختص خدا است و مظاهر وی به عنوان مظهریت از ولایت الهی برخوردار خواهند شد. از نظر قرآن کسی که در ولایت الله نباشد، در ولایت طاغوت است؛ بنابراین، اطاعت و پیروی از سنت الهی به معنای بقا در ولایت الهی خواهد بود و تخلف و مخالفت با آن به معنای خروج از ولایت الهی و دخول در ولایت طاغوت است.(نساء، آیه 115)
4. سقوط از مقام انسانیت: اگر کسی بخواهد در مقام انسانیت باقی بماند باید در صراط مستقیم الهی و اسلام و شرایع آن باشد که اطاعت از خدا و رسول الله(ص) جلوه های این بقا است. از نظر قرآن، نافرمانى و مخالفت با سنّت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)، موجب قرار گرفتن در زمره بدترین جنبندگان و سقوط از مقام انسانی خواهد بود.(انفال، آیات 20 و 22)
5. شرمساری: کسانی که به اطاعت از پیامبر(ص) و سنت های وی می پردازند، در دنیا و آخرت عزیز و عزتمند خواهند بود؛ اما مخالفان با پیامبر(ص) و سنت های وی در دنیا و آخرت شرمسار و سرافکنده می شوند و این سرافکندی و ذلت در آخرت بیش تر از دنیا نمود خواهد داشت.(نساء، آیه 42) در این آیه از مخالفت با پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به عنوان عصيان تعبير شده است. این تعبیر شاهد بر اين است كه مراد از آن، نافرمانى دستورهای پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) است، یعنی همان دستورهایی كه از مقام ولايت او صادر شده، نه نافرمانى از خداوند در احكام شريعت.(الميزان، ج 4، ص 356) بنابراین، لازم است تا از هر دستور و فرمان پیامبر(ص) در مقام رهبری و پیامبری اطاعت شود و تفکیک میان این دو مقام می تواند آسیب زا باشد.
6. کفر: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کفر تنها به معنای مخالفت با خدا و توحید نیست، بلکه حتی مخالفت با سنت های پیامبر و دستورهایش در حوزه رهبری می تواند به کفر شخص بیانجامد. پس مخالفان با سنت های پیامبر(ص) از کافران خواهند بود(آل عمران، آیه 32؛ نور، آیه 47) ؛ زیرا «طاعت رسول» يعنى فرمانبر امر او باشد و به نهى او باز ايستد و به آنچه او حكم مى كند و به قضايى كه مى راند، تسليم باشد. (المیزان، ج 15، ص 145؛ روح المعانى، ج 10، جزء 18، ص 285)
7. محرومیت از محبت خدا: همان طوری که اطاعت از پیامبر(ص) و سنت هایش موجب محبوبیت در نزد خدا است، مخالفت با آن به معنای محرومیت از محبت خدا خواهد بود(آل عمران، آیات 31 و 32) ؛ زیرا اختصاص ذكر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به اعراض از وى، بيانگر اين نكته است كه افراد اعراض كننده، حالت نفاق دارند كه در ظاهر، به ايمان تظاهر دارند، ولى در عمل، اعراض مى كنند. (المیزان، ج 4، ص 403)
8. نفاق: مخالفت و رویگردانى از سنّت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، نشانه نفاق و دورویى در مخالفان است.(نساء، آیات60 و 61)