نقش ایمان به قدر در زندگی
شب قدر زمان تعیین مقدرات یکساله است. از این رو در برخی از روایات از شب قدر به عنوان اول سال حقیقی یاد شده است؛ زیرا سرنوشت انسان تا سال دیگری در آن شب تعیین می‌شود. بر اساس آموزه‌های اسلام، شب قدر بسیار مهم و با اهمیت است و انسان باید توجهی خاص به آن داشته باشد. باور و اعتقاد به شب قدر و اصولا وجود قدر، زندگی انسان را به شدت تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. نویسنده در این مطلب نقش اعتقاد به قدر را در زندگی انسان مبتنی بر آموزه‌های قرآن تبیین کرده است.
جبر و تفویض و راه‌حل میانی
یکی از مهمترین مباحث کلامی و فلسفی در اسلام، مسئله جبر و تفویض است. آموزه‌های وحیانی قرآن به گونه‌ای است که دو نظریه و قول متقابل در برابر هم مطرح شده است. برخی قول به جبر و برخی دیگر قول به تفویض را برگزیده‌اند. در علم کلام اهل سنت، دو گروه اشعری و معتزلی در برابر هم قرار گرفته‌اند، به طوری که اشعری‌ها قایل به جبر بوده و در برابر آن معتزلی‌ها به تفویض معتقد هستند. فخر رازی صاحب تفسیر کبیر از اشاعره و زمخشری صاحب تفسیر کشاف و ابن ابی‌الحدید از معتزله نمونه‌هایی از دو جریان کلامی در میان اهل سنت هستند. این بحث کلام، در محدوده مدارس نماند، بلکه به بحث‌ها و مناظره اجتماعی در قالب گفتمانی رسید تا جایی که برای غیرزدایی، همانند تکفیری‌های امروزی، به تکفیر یکدیگر پرداخته و شمشیر کشیدند و بی‌گناهان بسیاری را قتل عام کردند که در تاریخ ثبت و ضبط شده است.
گفتمان شیعی، بر اساس نظریه معروف «لاجَبر و لا تَفویض بل امرٌ بین امرین» (بحار الانوار، باب اوّل و دوم از ابواب العدل، ج ۵، ص ۲ – ۸۴) بر آن است تا تفسیری ارائه دهد که در مقابل دو نظریه پیشین است.
«جبر»؛ یعنى اینکه انسان در افعال و کردار خود مجبور باشد و از خود اختیارى نداشته باشد. به عبارت دیگر؛ افعال بندگان مستند به خداوند متعال باشد. (جرجانى، سید على بن محمد، التعریفات، تحقیق و تعلیق: عمیره، عبدالرحمن، ص ۱۰۶، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق؛ سجادى، سید جعفر، فرهنگ علوم عقلى، ص ۱۸۹، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۱ش.)
اما تفویض و واگذاری، به این معناست: موجود زنده – مثلاً انسان – خود منشأ فعل و ترک است. او از روى علم و اراده و خواست خود کارى را انجام داده یا ترک می‌کند و هیچ عامل دیگرى حتى خداوند در فعل و ترک او تأثیر ندارد. به عبارت دیگر؛ بنده در فعل خود کاملاً مستقل و یگانه مؤثّر و علت تامّه است. و رابطه فعل تفویضی با خداوند متعال قطع می‌باشد.
به سخن دیگر، خداوند با اراده‌ای که به انسان داده او را در وضعیت تفویض و به حال خود واگذار کرده است. معتزله بر این باورند.
البته در زبان فارسی اصطلاح اختیار به جای تفویض به کار می‌رود، در حالی که اختیار در مقابل جبر نیست؛ زیرا اختیار به معناى توانایى بر انجام یا عدم انجام کارى از لوازم قدرت است. مولوی درباره این مفهوم از اختیار می‌فرماید: «اینکه گویى این کنم یا آن کنم / خود دلیل اختیار است اى صنم». دلایل متقن فلسفى اختیار انسان، این معنا را اثبات می‌کنند و آموزه شیعی «امر بین امرین»، متکفل تبیین آن است؛ این در حالی است که نظریه تفویض درصدد اثبات اختیار مطلق براى انسان‌هاست به گونه‌اى که رابطه فعل با خداوند متعال قطع می‌شود.(سجادى، سید جعفر، فرهنگ علوم عقلى، ص ۳۷، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۱ش)
انسان در فعل و ترک، اختیار و قدرت دارد، اما این قدرت و اختیار را خداى سبحان به او داده و قدرت بشرى نفى‌کننده قدرت الهى نیست. به عبارت دیگر؛ گروهى اراده و اختیار انسان را نفى کرده‌اند (جبریون) و گروهى اراده الهى را نفى کرده‌اند (طرفداران نظریه تفویض)، اما به نظر شیعه، اراده و قدرت و اختیار آدمى در طول اراده و قدرت الهى است.
با مثالى شاید بحث روشن‌تر شود؛ فرض کنید کسى، پسر بچه‌اى را از کودکى تحت تربیت و حفاظت خود قرار دهد و تمام امکانات رفاهى و تحصیلى را براى او فراهم کند. وقتى او به سن ازدواج برسد، دختر خود را به عقد او درآورد و خانه و شغلى مناسب به او دهد و با او شرط کند که تا زنده است، زندگى او را تأمین کند و تحت حمایت خود قرار دهد، به شرط آنکه تحت سرپرستى او زندگى کند. اگر بگوییم که این جوان در این زندگى هیچ نقشى ندارد و تمام زندگى و مخارج و خانه که به او عطا شده متعلق به آن مرد نیکوکار است، طرفدار نظریه جبر شده‌ایم و اگر بگوییم که آن مرد نیکوکار با بخشش خود، از مالکیت خود صرف نظر کرده و از مالکیت عزل شده است و داماد همه کاره و مالک مطلق است، به نظریه تفویض تمایل پیدا کرده‌ایم. اما اگر بگوییم که آن مرد و داماد هر دو مالک هستند، منتها به این ترتیب که مرد در مقام مولویت و صاحب اختیارى، صاحب خانه و مال و ثروت است و داماد در مقام کسى که اجازه استفاده و دخل و تصرف در محدوده ملک مرد نیکوکار را دارد، به «امر بین امرین» معتقد شده‌ایم که در این صورت پذیرفته‌ایم که اختیار و مالکیت داماد در طول مالکیت مرد نیکوکار است، اما این اختیار هیچ‌گاه صاحب اصلى را از تصرف و اختیار معزول نمی‌کند.
بنابراین، افعال اختیارى انسان – از روى مجاز – به خود انسان منسوب است و به نحو حقیقت به خداوند انتساب دارد. منسوب به انسان است؛ زیرا بر اساس قدرت و اراده او و تحت تأثیر عزم و جزم و تصمیم و گزینش او انجام می‌پذیرد و منسوب به خداوند است؛ زیرا هستى انسان و تمام آثار وجودى او، از جمله افعالش معلول خداوند و وابسته به اوست. (ر.ک: سبحانى، جعفر، جبر و اختیار، نگارش: ربانى گلپایگانى، على، ص ۲۸۶ – ۲۹۱، قم، مؤسسه تحقیقاتى سید الشهداء؛ سعیدى مهر، محمد، آموزش کلام اسلامى، ج ۱، ص ۳۵۸ – ۳۵۹، مرکز جهانى علوم اسلامى.)
پس امر بین امرین به این معناست که در عین اینکه فعل، مستند به انسان است، مستند به اراده ذات بارى تعالى نیز می‌باشد. اما اراده و اختیار انسان در عرض اراده الهى نیست تا شریک در اراده الهى شود و چیزی مستقل از آن شمرده شود. بلکه به بیانى که گفته شد در طول اراده الهى است؛ یعنى اراده و اختیار و قدرت انسان، یکى از اجزاء علت تامه افعال اختیارى اوست. پس انسان مجبور نیست؛ زیرا ملاک اختیار؛ یعنى قدرت و اراده در او موجود است و در عین حال او مختار على الاطلاق هم نیست؛ زیرا مقدمات کار در اختیار او نیست. و این همان معناى امر بین امرین است که بر تمام افعال صادره از انسان حاکم است. (طباطبائى، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج ۳، ص ۱۶۱ – ۱۷۴، پاورقى: مطهرى، مرتضى، انتشارات صدرا.)
تا اینجا دانسته شد که انسان در کارهای خویش دارای اختیار است؛ هر چند که این اختیار تحت قانون کلی و سنت حاکم بر هستی قرار دارد که از آن به «مشیت» الهی یاد می‌شود و هرگز فعل اختیاری انسان بیرون از دایره مشیت الهی نخواهد بود؛ زیرا اگر چنین اتفاقی بیفتد، مالکیت و حاکمیت الهی مخدوش و بی‌معنا خواهد بود؛ در حالی که مالکیت خداوندی حقیقی است و هیچ کس از دایره مالکیت او خارج نخواهد شد. از این روخداوند در آیه ۳۰ سوره انسان می‌فرماید: وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ؛ و شما نمىخواهید مگر آنکه خداى بخواهد.
براساس آیات قرآن، قدرت انسان در انجام یا ترک هر چیزی در چارچوب قوانین و مقدراتی است که برای آن چیز تعیین شده است. پس قدرت اختیاری انسان بیرون از مقدرات الهی نخواهد بود. مقدرات هر چیزی در اصطلاح قرآنی به عنوان قدر مطرح شده است.
قدر، به معنای مقدار و اندازه چیزى به حسب وزن یا به حسب زمان و مکان، اندازه کردن، فرمان دادن، حکم کردن، محدود ساختن حوادث و اشیاء به علل مادى و شرایط زمانى و مکانى (نثر طوبى، شعرانی، ص ۲۸۸) آمده است. قَدَر در اصطلاح قرآنی به معنای اندازه اشیاء و تعیین حدود وجودى آنها آمده است. (المیزان، طباطبایی، ج ۱۹، ص ۹۰)به بیان دیگر، تقدیر امرى از ناحیه خداوند، قرار دادن آن به اندازه و مقدارى است که حکمت اقتضا مى‌کند. (مجمع البیان، امین الاسلام طبرسی، ج ۹- ۱۰، ص ۷۸۵) خداوند برای تبیین این معنا از واژه‌هایی چون «قدر» و مشتقّات آن و نیز «اجل»، «کتب» و مانند آنها استفاده کرده است.
قدر و مقدرات از نظر قرآن
برای درک بهتر مسئله قدر و مقدرات الهی بهتر است که جنبه‌های گوناگون قدر و مقدرات الهی از نظر قرآن تبیین شود.
۱. فراگیری قدر و مقدرات: بر اساس آموزه‌های قرآن، قدر و مقدرات الهی اختصاص به انسان ندارد، بلکه همه امور هستی را در بر می‌گیرد. خداوند می‌فرماید: وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینههاى آن نزد ماست و ما آن را جز به اندازهاى معین فرو نمىفرستیم. (حجر، آیه ۲۱) و در جایی دیگر می‌فرماید: الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُن لَّهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا؛ همان کس که فرمانروایى آسمانها و زمین از آنِ اوست و فرزندى اختیار نکرده و براى او شریکى در فرمانروایى نبوده است و هر چیزى را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده اندازهگیرى کرده است.(فرقان، آیه ۲؛ ونیز نگاه کنید: یس، آیه ۱۲؛ قمر، آیه ۴۹؛ طلاق، آیه ۳)
۲. رضا به مقدرات الهی: از نظر قرآن، انسان باید به مقدرات الهی راضی و خشنود باشد؛ زیرا اولا کاری از دست او ساخته نیست؛ ثانیا این مقدرات بر اساس حکمت الهی و اهدافی است که برای آفرینش در نظر دارد. خداوند می‌فرماید: وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ؛ و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب کنید. (بقره، آیه ۱۸۷) اینکه فرمود مقدرات را بجویید، به معنای رضایتمندی به آن مقدرات و تلاش برای رسیدن به آنها است. پس انسان نه تنها از مقدرات الهی فرار نکند بلکه باید دنبال مقدرات باشد و آن را بجوید و بخواهد.
۳. تعیین هر ساله مقدرات در شب قدر ماه مبارک رمضان: مقدرات امور در شب قدر انجام می‌گیرد. این شب قدر در ماه رمضان قرار دارد و هر ساله با توجه به تکرار ماه رمضان، شب قدر تکرار می‌شود و مقدرات در آن تعیین می‌گردد. خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره می‌فرماید که قرآن در ماه رمضان نازل شده است. سپس در سوره قدر می‌فرماید: قرآن در شب قدر نازل شده است که از هزار ماه با ارزش‌تر است؛ زیرا در آن شب روح و فرشتگان هر ساله نازل می‌شوند تا امر الهی و مقدرات خداوندی مشخص کنند: تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ ؛ در آن [شب] فرشتگان، با روح، به فرمان پروردگارشان، براى هر کارى [که مقرّر شده است] فرود آیند.
سپس در آیات سوره دخان تبیین می‌شود که در این شب قدر است که مقدرات به شکل جداگانه ابلاغ می‌شود. خداوند می‌فرماید: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُّبَارَکَهٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ که ما آن را در شبى فرخنده نازل کردیم، زیرا که ما هشدار دهنده بودیم. در آن شب هر گونه کارى به نحوى استوار فیصله مىیابد. (دخان، آیات ۳ و ۴)
۴. تغییر در مقدرات الهی: مقدرات الهی قابل تغییر است؛ زیرا تا مقدرات به مقام امضا و قضا نرسد، قابل تغییر است. خداوند در آیات قرآن بر این نکته تاکید دارد. در حقیقت باید میان مقام قدر و قضا فرق گذاشت. قضا، در لغت به معناى حکم (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۶۷۴، «قضى») و نیز به معناى تمام کردن کار آمده است. قضاى منسوب به خداوند، اخصّ از «قدر» است. (المیزان، ج ۱۳، ص ۷۲ – ۷۵) از آنجا که پدیده‌ها در وجود و تحقّق، مستند به خداوند متعال هستند، اگر خداوند، تحقّق پدیده را اراده کند و علل و شرایط آن تمام شود و راهى براى پدیده باقى نماند مگر موجود شدن به تعیین الهى و از دایره تردید و ابهام خارج شود، این اراده، قضاى الهى نامیده مى‌شود. قضا در دایره تکوین و دایره تشریع معنا می‌یابد. از نظر فلسفى نیز قضا، خروج از تردید و ابهام و ضرورى شدن وجود از ناحیه علّت تامّه است که واجب تعالى است؛ زیرا مقصود از قضا، تمام شدن امر و تعیین و تعیّن پیدا کردن است. در روایات نیز همین معنا تأیید شده است، مانند روایت هشام بن سالم که گفته است: امام صادق(ع) فرمودند: «إنّ اللّه إذا اراد شیئاً قدّره فاذا قدّره قضاه، فإذا قضاه امضاه؛ هرگاه خداوند چیزی را اراده کند، تقدیر کرده و وقتی تقدیر کند، حکم و قضا می‌کند سپس قضایش را امضا می‌کند». (المحاسن، ص ۲۴۴ باب ۲۵ ح ۳۲۷) خلاصه اینکه: قَدَر، مقدّر را حتمى نمى‌کند و احتمال عدم وقوع دارد، امّا هنگامى که مورد قضا واقع شد، چاره‌اى جز وجود و تحقّق ندارد. خداوند در آیه ۱۱ سوره رعد رفتار و عملکرد امّتها و اقوام را از موجبات تغییر قدر و دگرگونى سرنوشت آنان دانسته است. در آیات قرآن نمونه‌هایی را می‌توان یافت که مقدرات تغییر یافته است. به عنوان نمونه آیه ۱۰ سوره ابراهیم و آیات ۲ تا ۴ سوره نوح بیان می‌کند اجابت دعوت پیامبران از سوی خداوند از موجبات تأخیر اجل تعیین شده و تغییر قدر در آنان بوده است. همچنین خداوند در آیات ۲۱ تا ۲۶ سوره مائده تغییر تقدیر الهى نسبت به بنى اسرائیل بر اساس عملکرد آنان را مطرح می‌کند. همچنین درخواست برخى انسانها براى تغییر مقدّرات الهى در قالب دعا خود گواهی دیگر بر امکان و وقوع تغییر در مقدرات است.(نساء، آیه ۷۷؛ ابراهیم، آیه ۴۴؛ منافقون، آیه ۱۰) به هر حال بر اساس آیات پیش گفته و نیز آیات ۳۸ و ۳۹ سوره رعد تقدیر عالم، قابل تغییر، بر اساس مشیّت الهى و حکمت خداوندی است.
۵. نقش انسان در تغییر مقدرات و محدودیت‌های آن: از آنجا که مقدرات تا زمانی که به قضا و امضا نرسیده باشد، قابل تغییر است، انسانها نیز می‌توانند مقدرات را تغییر دهند. اینکه خداوند می‌فرماید: وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ؛ و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب کنید.(بقره، آیه ۱۸۷) در این آیه فرمان خدا به انسانها در مورد دستیابى به مقدّرات الهى، گویاى این است که تحقّق مقدّرات، مشروط به عملکرد خود آنها است. پس انسانها می‌توانند مقدرات خویش را تغییر دهند و تقدیری دیگر را به حکم الهی و مشیت و حکمت او رقم زنند.
البته این تغییر در سرنوشت، مطلق نیست، بلکه باید در چارچوب حکمت و مشیت الهی باشد؛ زیرا حکمت الهی را هیچ چیز تغییر نمی‌دهد هر چند که انسان بهترین اسباب و وسایل را به کار گرفته باشد. از آیات ۴۸ تا ۵۰ سوره یونس به دست می‌آید که حتی پیامبر(ص) قادر به تغییر قدر و مقدّرات خود و امتها در جایی نیست که حکمت الهی قضای آن را دارد. از این رو امام سجاد(ع) می‌فرماید: یا من لاتبدل حکمته الوسایل؛ ای خدایی که حکمت او را هیچ وسیله‌ای تبدیل نمی‌کند و جایگزین برای آن نیست.(صحیفه سجادیه، دعای ۱۳) پس مقدرات الهی تنها در همان چارچوب حکمت قابل تغییر است. به عنوان نمونه انسانها دارای دو اجل معلق و مسمی هستند. اجل مسمی غیر قابل تغییر و تبدیل است؛ زیرا سنتی است بر اساس حکمت الهی مقدر شده است؛ اما اجل معلق بر اساس کارکرد و عملکرد انسانی قابل تغییر است. کسی که قطع رحم کند، عمرش از مسمی به معلق تغییر می‌کند و کسی که صله رحم نماید، از معلق به مسمی تغییر می‌کند. درباره برکت و افزایش و کاهش روزی و رزق و مانند آن نیز این گونه است. پس عملکرد انسانها در تغییر مقدرات و سرنوشت انسان نقش اساسی و کلیدی دارد که باید به آن توجه داشت و از این نقش و تاثیر به نفع خود بهره برد.
۶. نمونه‌هایی از مقدرات الهی: مقدرات الهی شامل همه امور می‌شود. از جمله آنها عبارتند از: احکام تشریعی (احزاب، آیه ۳۸)، انقراض امتها و ملت‌ها (یونس، آیه ۴۹؛ اسراء، آیه ۵۸)، باران(رعد، آیه ۱۷؛ مومنون، آیه ۱۸)، رشد جنین کودک(حج، آیه ۵؛ مرسلات، آیات ۲۰ تا ۲۳)، حرکت خورشید(انعام، آیه ۹۶؛ فاطر، آیه ۱۳)، حرکت ماه(انعام، آیه ۹۶؛ رعد، آیه ۲)، خلقت و آفرینش آسمان(فصلت، آیات ۱۱ و ۱۲)، خلقت زمین(اعراف، آیه ۵۴)، آفرینش موجودات(حجر، آیه ۲۱؛ فرقان، آیه ۲)، روز و روزی(لقمان، آیه ۲۹؛ رعد، آیه ۲۶؛ حجر، آیات ۲۰ و ۲۱ و آیات بسیار)، رویش گیاه(حجر،آیات ۲۰ و ۲۱)، سرنوشت انسانها(اسراء، آیه ۱۳)، مرگ (آل عمران، آیه ۱۴۵؛ واقعه، آیه ۶۰؛ منافقون، آیه ۱۰)، مصیبت(حدید، آیه ۲۲) ، معیشت(حجر، آیات ۱۵ تا ۲۰)، مهلت به ستمگران (نحل، آیه ۶۱).
نقش اعتقاد به قدر در رفتار انسان
آنچه بیان شد، بخشی از آموزه‌های وحیانی قرآن درباره مسئله قضا و قدر است. اگر کسی به این آموزه‌ها ایمان داشته باشد، به طور طبیعی افکار و رفتارش با کسی که اعتقادی به این آموزه‌ها ندارد، فرق دارد. با نگاهی به تاثیر و نقش باور و اعتقاد به قدر الهی در زندگی افراد به سادگی می‌توان دو نوع زندگی متفاوت را پیش روی انسانها ترسیم کرد.
کسی که معتقد است خداوند قدر و قضایی دارد، زندگی خویش را بر اساس آن شکل می‌دهد و در برابر مصیبتها و نعمتها واکنشی نشان می‌دهد که به روشنی با غیر معتقد به آن فرق دارد.
خداوند در آیاتی از جمله آیات ۲۲ و ۲۳ سوره حدید به روشنی نشان می‌دهد ایمان به تقدیر الهى، مانع شادمانى غرورآمیز و اندوه بى جا، در مقابل نعمتها و مصیبتها می‌شود. وقتی کسی به مقدرات الهی باور داشته باشد، هرگز دچار واکنش‌های هیجانی شدید افراطی نمی‌شود که دو سویه آن خروج از حالت تعادل و اعتدال و رفتارهای جنون آمیز است. خداوند می‌فرماید: مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ؛ هیچ مصیبتى نه در زمین و نه در نفسهاى شما به شما نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابى است. این کار بر خدا آسان است.
تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده است شادمانى نکنید و خدا هیچ خیال پرداز خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.
از دیگر کارکردهای مهم و تاثیرگذار باور به مقدرات الهی، تفویض و توکل در امور زندگی مومن است. خداوند در این باره نیز فرموده است: اگر نیکى به تو رسد آنان را بد حال مىسازد و اگر پیشامد ناگوارى به تو رسد مىگویند: «ما پیش از این تصمیم خود را گرفتهایم.» و شادمان روى بر مىتابند. بگو: «جز آنچه خدا براى ما مقرر داشته هرگز به ما نمىرسد. او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند.» (توبه، آیات ۵۰ و ۵۱)
در حقیقت کسی که اهل توکل و تفویض می‌شود خود را همانند کودک در اختیار ولی و سرپرست خویش قرار می‌دهد تا او کارهایش را انجام دهد و می‌داند هر چه از دوست رسد نیکو است.
با نگاهی به فلسفه و هدفی که خداوند در قرآن برای تقدیر و مقدرات بیان کرده می‌توان دریافت که این سنت الهی نقش تاثیرگذاری در زندگی انسانها بازی می‌کند. به عنوان نمونه تقدیر حرکت ماه و اندازه داشتن منازل آن، زمینه ساز امکان برنامه ریزى براى زندگى و تدبیر شئون آن است(یونس،آیه ۵)، چنانکه تقدیر مرگ براى انسانها، زمینه جانشین شدن نسلى دیگر در زمین را فراهم می‌آورد (واقعه، آیات ۶۰ و ۶۱) و یا تقدیر روزى آدمى از سوى خدا، که او از تجاوزگرى در زمین باز داشته شود. (شوری، آیه ۲۷)پس نباید به مسئله قضا و قدر به گونه کم اهمیت و بی‌ارزش و یک بحث صرفا فلسفی و کلامی نگریست.
در این ماه خدا (وسائل الشیعه، ج ۷ ص ۲۶۶، ح ۲۳) و شب‌های تعیین سرنوشت و تقدیرات باید کاری کنیم تا تقدیرات خوب برای خود رقم زنیم و مقدرات را از مصیبت به نعمت تبدیل‌کنیم. در این ماه بویژه برخی از شب‌ها به احیاء و توبه سپری کنیم تا گویی امروز از مادر متولد شده و پاک و پاکیزه در پیشگاه خداوند منتظر رقم خوردن تقدیر سهل و آسان و نیک و خیر هستیم. امام صادق(ع) درباره این شب‌ها فرموده است: التقدیر فی لیله تسعه عشر و الابرام فی لیله احدی و عشرین و الامضاء فی لیله ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می‌گیرد و تصویب آن در شب بیست ویکم و تنفیذ آن در شب بیست سوم. (وسائل الشیعه، ج ۷ ص ۲۵۹) فضیل بن یسار گوید: امام باقر(ع) در شب بیست و یکم و بیست سوم ماه رمضان مشغول دعا می‌شد تا شب بسر آید و آنگاه که شب به پایان می‌رسید نماز صبح را می‌خواند. (وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۰، ح ۴)
