روزه؛ عبادتی با آثار متنوع
برخی از اعمال صالح دارای ابعاد متعدد و متنوعی است و این گونه نوعی برتری نسبت به دیگر اعمال صالح پیدا می‌کنند. از جمله این اعمال صالح می‌توان به روزه اشاره کرد که تمرینی سخت و دشوار با آثار متعدد و متنوع اقتصادی، فکری، فرهنگی، تربیتی، تزکیه ای، عبادی و مانند آنها است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا این ابعاد متعدد و متنوع را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن تبیین کند.
***
روزه، خیر مطلق
روزه از نظر قرآن برای انسان سالم و حاضر، خیر مطلق است؛ به این معنا که هر آن چیزی که از آثار روزه بر فرد و جامعه مترتب می شود، جز خیر و خوبی نیست که مناسب و سازگار با انسان و جامعه انسانی است و هیچ گونه بدی و شروری از روزه بر نمی آید تا انسان مجبور باشد به عنوان شر از آن اجتناب کند. از این رو خداوند می فرماید: واَن تَصُومُوا خَیرٌ لَکُم؛ و اینکه روزه بگیرید برای شما بهتر است. (بقره، آیه ۱۸۴) البته کسی که مریض و یا مسافر است، بهتر است که روزه نگیرد؛ زیرا شرایط مریض و مسافر یک شرایط استثنایی است. (بقره، آیه ۱۸۵)
باید توجه داشت وقتی در قرآن سخن از خیر است، در برابر شر به کار می رود؛ و مراد از خیر، چیزى مانند عقل، عدل، فضل و هر چیز سودمند واقعی و سازگار با انسان است که مورد رغبت همگانی نیز باشد؛ در فرهنگ قرآنی ضدّش شرّ دانسته شده است و گاه در کنار هم به کار می‌رود.
اینکه گفته شد روزه برای انسان سالم و حاضر – در برابر مسافر- خیر مطلق است، برای آن است که آثار بسیار متعدد و متنوعی برای روزه است که انسان نباید آن را از دست دهد و با بهانه جویی خود را از برکات روزه بویژه روزه ماه مبارک رمضان محروم کند.
البته گاه وقتی از خیر مطلق یا خیر مقید سخن گفته می‌شود، معنای دیگر مراد است؛ زیرا عالمان اسلامی در یک تقسیم بندی کلی خیر را به دو گونه خیر مطلق و خیر مقید تقسیم‌بندی کرده اند. خیر «مطلق»، چیزى مانند عقل و عدل است که در هر حال و نزد هر کسى مورد رغبت است؛ در حالی که خیر و شرّ «مقیّد»، چیزی مانند مال است که براى یکى خیر و براى دیگرى شرّ است.
از نظر قرآن، روزه گرفتن برای انسان سالم و حاضر در وطن خود، از مصادیق خیر مطلق است به گونه ای که در همه حال برای شخص و جامعه مفید و سازنده است.
از نظر قرآن کسانی از خیر بهره‌مند می‌شوند که مسلمان و مومن (بقره، آیه ۱۰۳؛ توبه، آیه ۸۸؛ انفال، آیه ۷۰)، عاقل (قصص، آیه ۶۰)، متقی( بقره، آیه ۱۰۳؛ آل عمران، آیه ۱۵)، اهل توکل(شوری، آیه ۳۶)، دارای صبر همراه ایمان و عمل صالح (قصص، آیه ۸۰)، اهل کار خیر و عمل صالح (همان)، اهل توبه (بقره، آیه ۵۴)، اهل جهاد (توبه، آیه ۸۸)، پند‌پذیر (نساء، آیه ۶۶)، اهل وفای به عهد (نحل، آیه ۹۵) و انسانی صالح (آل عمران، آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ و ۱۹۸) باشند. البته از نظر قرآن، ابرار از خیر مطلق بهره‌مند هستند (آل عمران، آیه ۱۹۸)؛ زیرا آنان در مقام عالی قرار دارند و از مصادیق صالحان مطلق هستند.
در آیات قرآن آثاری برای بهره‌مندان از خیر بیان شده که از جمله آنها می‌توان به ایجاد اطمینان در افراد سست ایمان (حج، آیه ۱۱)، برخورداری از هدایت ویژه الهی (انفال، آیه ۲۳) و در نهایت دستیابی به رستگاری و فلاح(روم، آیه ۳۸) اشاره کرد.
آثار متنوع روزه در دنیا و آخرت
روزه به سبب آثاری که دارد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از همین رو پیامبر(ص) در حدیث قدسی نقل می‌کند: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِه؛ خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: روزه براى من است و من پاداش آن را مىدهم. (من لا یحضره الفقیه ج ۲ ، ص ۷۵، ح ۱۷۷۳ – شبیه این حدیث در تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، ج ۴، ص ۱۵۲، ح ۴۲۰)
بنابراین، باید آثار بسیاری برای روزه بر شمرد؛ زیرا پاداش الهی متعدد و متنوع است و چون خود خداوند پاداش کار روزه دار را به عهده گرفته است در این امر کوتاهی نمی‌کند؛ زیرا دانا و توانا و بخشنده‌ای مطلق است و در کارش کم نمی‌گذارد. لذا روزه را باید خیر کثیر دانست؛ چنان که گفته شد. پیامبر(ص) می‌فرماید: مَنْ مَنَعَهُ الصَّوْمُ مِنْ طَعَامٍ یَشْتَهِیهِ کَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ یُطْعِمَهُ مِنْ طَعَامِ الْجَنَّهِ وَ یَسْقِیَهُ مِنْ شَرَابِهَا؛ کسى که روزه او را از غذاهاى مورد علاقهاش باز دارد برخداست که به او از غذاهاى بهشتى بخوراند و از شرابهاى بهشتى به او بنوشاند. (بحار الانوار، ج ۴۰ ، ص ۳۳۱ ، ح ۱۳)
آن حضرت همچنین می‌فرماید: طُوبَى لِمَنْ ظَمَأَ، أَوْ جَاعَ لِلَّهِ، أُولَئِکَ الَّذِینَ یَشْبَعُونَ یَوْمَ الْقِیَامَه؛ خوشا به حال کسانى که براى خدا گرسنه و تشنه شده‌اند، اینان در روز قیامت سیر مى شوند. (هدایه الامه الی احکام الائمه ج ۴ ، ص ۲۶۸ ، ح ۹)
همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَهٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَهٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ؛ براى روزه دار دو سرور و خوشحالى است: ۱. هنگام افطار؛ ۲. هنگام دیدار پروردگارش در قیامت. (کافی، ج ۴، ص ۶۵، ح ۱۵ – من لا یحضره الفقیه ج ۲، ص ۷۶، ح ۱۷۶۰)
همچنین حضرت محمد(ص) می‌فرماید: ان للجنهًْ بابا یدعى الریان لا یدخل منه الا الصائمون؛ براى بهشت درى است بنام (ریان) که از آن فقط روزه داران وارد مىشوند. (معانی الاخبار ص ۴۰۹، ح ۹۰)
این آثار و برکات نشان می‌دهد که روزه خیر مطلق است؛ البته از جهاتی دیگر نیز روزه خیر کثیر و خیر مطلق است؛ زیرا آثار آن در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی نمودار است و شخص با روزه داری چنان تاثیری در حوزه روان شناختی و جامعه شناختی به جا می‌گذارد که قابل سنجش با دیگر اعمال عبادی نیست. برخی از آثار متعدد و متنوع روزه در حوزه های گوناگون از نظر قرآن در ادامه تبیین می‌شود.
۱. آثار بهداشتی و درمانی روزه: روزه دارای آثار بهداشتی برای شخص و جامعه است؛ زیرا شخص از نظر ظاهری و باطنی و نیز جسمی و روانی تحت تاثیر مستقیم آثار مثبت روزه قرار می‌گیرد. از نظر جسمی، با گرفتن روزه، نوعی پیشگیری را انجام می‌دهد تا گرفتار بیماری‌های جسمی نشود. همچنین روزه نقش درمانی را به عهده دارد. از نظر علمی ثابت شده است که بسیاری از بیماری‌های سخت درمان همچون سرطان با روزه درمان می شود؛ زیرا کاهش مواد غذایی اجازه نمی دهد تا سلول های سرطان رشد کنند، بلکه در فرآیندی از میان می روند. روزه همچنین در بهداشت و درمان بیماری‌های روانی نقش بسزایی دارد. بسیاری از بیماری‌های روانی از جمله اضطراب و نگرانی‌ها با روزه درمان می‌شود؛ زیرا موجب می‌شود تا شخص به آرامش و اطمینانی دست یابد که از راه دیگر قابل دسترسی نیست. همان گونه که بیماری‌های روانی مانند ناراحتی عصبی و اضطراب موجب بیماری‌های جسمی چون زخم معده و مانند آنها می‌شود، روزه به سبب درمان بیماری‌های روانی می‌تواند زمینه ساز درمان بیماری‌های جسمی مرتبط با آن نیز باشد. از همین رو در روایت در تبیین آثار روزه آمده است: صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا صحیح و سالم باشید. از نظر اسلام، روزه گرفتن موجب می‌شود تا بدن و جسم در مسیری قرار گیرد که رشد طبیعی داشته و عوامل بازدارنده کاهش یابد. از همین رو پیامبر(ص) روزه را عامل نمو و رشد طبیعی بدن دانسته و می‌فرماید: لِکُلِّ شَیْءٍ زَکَاهٌ وَ زَکَاهُ الْأَبْدَانِ الصِّیَام؛ براى هر چیزى زکاتى است و زکات بدنها روزه است. (من لا یحضره الفقیه ج ۲، ص ۷۵، ح ۱۷۷۴ – کافى، الاسلامیه، ج ۴، ص ۶۲، ح ۲) باید توجه داشت که واژه زکات از زکو به معنای رشد و بالندگی است و اینکه انفاق مالی را زکات و موجب رشد و نمو مال دانسته‌اند، از آن روست که برخلاف ظاهر امر که با دادن مال و انفاق و صدقه آن، با کاهش و نقص مال مواجه هستیم، در باطن موجب ازدیاد و نیز برکت بالا می‌شود و مال انسان از این طریق رشد و نمو کرده و افزایش می‌یابد. همچنین بدن به ظاهر با روزه گرفتن از رشد و نمو می افتد، ولی در باطن موجب رشد و نمو بدن می شود و به رشد طبیعی سالم خود ادامه می دهد.
۲. آثار تربیتی و تزکیه ای: روزه موجبات رشد و بالندگی انسان را از نظر فضایل اخلاقی و رهایی از رذایل فراهم می‌آورد. کسی که روزه می گیرد در مسیر تزکیه نفس گام برداشته و تمرین صبر و استقامت می‌کند به طوری که در مشکلات جزع و فزع نکرده و صبر پیشه می‌کند؛ زیرا شخصی که توانسته در برابر فشار سهمگین گرسنگی و تشنگی صبر کند و در برابر وسوسه‌های نفسانی جنسی مقاومت کند و یا در برابر وسوسه های شیطانی چون حسادت و غیبت و دروغ و مانند آنها استقامت ورزد، به طور طبیعی چنین شخصی خود را از رذایل دور کرده و فضایل و خصلت‌های خوب را در خود ایجاد یا تقویت کرده است. از این برای روزه آثار تربیتی و تزکیه ای گفته شده است. خداوند در آیات ۴۵ و ۱۵۳ سوره بقره بر اساس روایت تفسیری، از مصادیق مهم و روشن صبر، روزه را مطرح کرده است و از مردمان خواسته تا برای رسیدن به مقام خاشعین و صابرین دارای استقامت، از روزه بهره گیرند. از امام صادق(ع) روایت شده: مراد از صبر، روزه است. هنگامى که سختى یا گرفتارى شدید به شخص وارد شد، روزه بگیرد، زیرا خداى ـ عزّوجلّ ـ مى فرماید: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ، قال: الصبر الصوم؛ از صبر یارى بجویید، یعنى از روزه. (تفسیر قمی، ج ۱، ص ۴۶؛ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۴۴، ح ۴۱؛ تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۷۶، ح ۱۸۲) از این آیات به دست می‌آید انسان با روزه گرفتن به دو مقام بلند صابرین و خاشعین دست می یابد که بهشت برای آنان تضمین شده است. اصولا از نظر قرآن، رسیدن به مقام تقوا تنها با اعمال صالح، امکان‌پذیر است که از جمله مهمترین آنها، عدالت ورزی، انفاق، نماز و روزه است. از همین رو در بیان فلسفه روزه، آن را عامل دستیابی انسان به مقام تقوا معرفی کرده است. (بقره، آیه ۱۸۳) بی گمان رسیدن به تقوا به معنای آن است که انسان خود را از هر گونه امور ناپسند و بد دور نگه داشته و به امور پسندیده و خوب و نیک روی آورد. این گونه است که سپری را در برابر خویش ایجاد می‌کند که سد راه هر گونه آسیبی از جمله خشم و غضب الهی است. امیرمومنان(ع) می فرماید آزمون روزه، ظرفیت تربیتی و تزکیه ای است که باید از آن استفاده کرد. در این عمل عبادی انسان از هر گونه امری که حرام است اجتناب می‌کند و این تنها خورد و خوراک مباحی نیست که باید از آن اجتناب کند. به سخن دیگر، انسان در روزه باید در مرتبه سوم تقوای الهی یعنی تقوای خاص الخاص یا اخص باشد که در آن شخص افزون بر عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات باید از مباحاتی نیز دست بردارد که شامل خوردن و نوشیدن و لذت جنسی حلال است. بر این اساس امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: الصِّیَامُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ کَمَا یَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ؛ روزه پرهیز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردنى و نوشیدنى پرهیز مى‌کند. (بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۹۴ ، ح ۲۱ ) به سخن دیگر، روزه بویژه در ماه مبارک رمضان یک تمرین یک ماهه و کوتاه مدت برای قرار گرفتن شخص در مرتبه سوم تقوای الهی است تا این تجربه را به دست آورده و در دیگر ماه ها از آن بهره گیرد. خداوند در ماه مبارک رمضان با محدود کردن شیاطین و وسوسه های نفسانی این فرصت را فراهم آورده است تا هر شخصی بتواند از مرتبه تقوای عام و تقوای خاص به تقوای اخص برسد و بتواند به دور از فشارهای بیرونی وسوسه‌های شیطانی، تجربه هر چند محدود از تقوای اخص به دست آورد و از آثار و برکات آن بهره‌مند شود. از نظر امام علی(ع) فرد باید از ماه رمضان بهترین بهره را ببرد و مهمترین اعضای خویش را تربیت کند و آن را برای تقوای اخص آماده سازد. آن حضرت(ع) می فرماید: صَوْمُ الْقَلْبِ خَیْرٌ مِنْ صِیَامِ اللِّسَانِ وَ صِیَامُ اللِّسَانِ خَیْرٌ مِنْ صِیَامِ الْبَطْن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۱۷۶، ح ۳۳۶۳) علت برتری صیام قلب آن است که با این روزه است که انسان تقوای اخص را به دست می‌آورد و از آثار آن بهره مند می‌شود. از نظر روایات آن که تقوای اخص را ایجاد می‌کند، روزه‌ای است که شخص بتواند مباحات را براساس اهداف تقوای اخص مدیریت کند. از همین رو در روزه واقعی بر عناصر دیگری غیر از ترک خورد و خوراک تاکید شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ شَعْرُکَ وَ جِلْدُک؛ آنگاه که روزه مىگیرى باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه دار باشند. (کافى، ج ۴ ، ص ۸۷ ، ح ۱) حضرت فاطمه(س) نیز می‌فرماید: مَا یَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِیَامِهِ إِذَا لَمْ یَصُنْ لِسَانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوَارِحَه؛ روزه دارى که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزهاش به چه کارش خواهد آمد. (دعائم الاسلام ج ۱، ص ۲۶۸ – بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۹۵، ح ۱۵) در حقیقت روزه واقعی باید روزه‌ای باشد که شخص در مرتبه تقوای اخص انجام می دهد و حتی مباحات را مهار کرده و همه اعضا و جوارح را در مسیر تعالی و کمال مدیریت کرده و در آن جاده قرار می‌دهد. بسیاری از مردم در ماه رمضان روزه واقعی نمی‌گیرند. امیرمومنان (ع) می فرماید: کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ وَ کَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاء؛ چه بسا روزه‌دارى که از روزه اش جز گرسنگى و تشنگى بهرهاى ندارد و چه بسا شب زندهدارى که از نمازش جز بی‌خوابى و سختى، سودى نمى برد. (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۴۹۵، حکمت ۱۴۵) پس فرصت ماه رمضان یک فرصت استثنایی برای حوزه تزکیه و تربیتی است. با آثار بسیاری که از جمله آن آثار ایجاد اخلاص در افراد است. هر کسی در زمان روزه می‌تواند اخلاص خویش را بسنجد؛ زیرا روزه عملی است که با دیگران ارتباط چندانی ندارد و یک عمل باطنی و درونی است؛ از همین رو وسیله سنجش اخلاص آدمی قرار گرفته است. حضرت امام علی(ع) می‌فرماید: فرض الله …َ الصِّیَامُ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۵۱۲ ، ح ۲۵۲ – تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۱۷۶ ، ح ۳۳۷۶ ) انسانی که بخواهد در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد و صفات نیک را در خود ایجاد یا تقویت یا تثبیت کند باید روزه را به عنوان عامل مهم در این امور مد نظر قرار داده و آن را به کار گیرد.
۳. اجتماعی و سیاسی: روزه از نظر اجتماعی نیز دارای آثار مثبتی است که از جمله مهمترین آنها برقراری عدالت اجتماعی و رهایی از شکاف طبقاتی بویژه شکاف اقتصادی است؛ زیرا مستحب است که انسان‌های روزه‌دار از مال خویش انفاق کنند و برای گرسنگان سفره افطاری بگذارند و اطعام کنند. این رویه موجب می شود تا شکاف اقتصادی کاهش یابد و ارتباط اجتماعی بهتر شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیر؛ خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله غنی و فقیر مساوى شوند. (من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۷۳، ح ۱۷۶۶) اصولا کسی که تجربه گرسنگی و تشنگی را از راه روزه بچشد، احساس نداری را درک کرده و وقتی فقیری را می‌بیند و گرسنه و تشنه‌ای را می‌یابد تلاش می‌کند تا او را سیر و سیراب کند. امام رضا(ع) در تبیین تاثیر گرسنگی و تشنگی روزه به ابعاد معرفتی و تزکیه ای آن اشاره کرده و می‌فرماید: إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَه؛ مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگى و تشنگى را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگى آخرت را بیابند. (وسایل الشیعه ج ۱۰، ص ۹، ح ۱۲۷۰۱) در حقیقت شناخت وضعیت اخروی انسان و فقر و نداری در آن جهان، از طریق روزه کشف می‌شود و همین موجب می‌شود تا انسان به فکر آخرت باشد و برای رهایی از فقر و نداری خویش تلاش کند. باید توجه داشت که روزه همان طوری که دارای بعد اجتماعی عام است، همچنین دارای ابعاد اجتماعی و سیاسی خاص نیز می‌باشد. از همین رو در روایات آمده است برخی از افراد روزه‌شان تمام نیست مگر آنکه مراعات برخی از اصول اجتماعی و اخلاقی و سیاسی را بکنند. امام باقر(ع) می‌فرماید: لَا صِیَامَ لِمَنْ عَصَى الْإِمَامَ وَ لَا صِیَامَ لِعَبْدٍ آبِقٍ حَتَّى یَرْجِعَ وَ لَا صِیَامَ لِامْرَأَهٍ نَاشِزَهٍ حَتَّى تَتُوبَ وَ لَا صِیَامَ لِوَلَدٍ عَاقٍّ حَتَّى یَبَر؛ روزه این افراد کامل نیست: ۱. کسى که امام (رهبر) را نافرمانى کند؛ ۲. بنده فرارى تا زمانى که برگردد؛ ۳. زنى که اطاعت شوهر نکرده تا اینکه توبه کند؛ ۴. فرزندى که نافرمان شده تا اینکه فرمانبردار شود. (دعائم الاسلام ج۱، ص ۲۶۸؛ بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۹۵، ح ۶) در این روایت بیان شده که شخصی که می‌خواهد روزه بگیرد و از آثار آن بهره‌مند شود باید اصول اخلاقی و اجتماعی و سیاسی را رعایت کند و این گونه نیست که تنها روزه، یک عمل فردی و شخصی باشد و هیچ ارتباطی با حوزه عمل اجتماعی و سیاسی نداشته باشد. این مطلب در چارچوب اصل بنیادینی شکل گرفته که در روایتی دیگر از امام باقر(ع) مطرح شده است. آن حضرت (ع) می فرماید: بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَهِ أَشْیَاءَ عَلَى الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَایَه؛ اسلام بر پنج چیز استوار است، بر نماز و زکات حج و روزه و ولایت (رهبرى اسلامى). (کافی، الاسلامیه، ج ۴، ص ۶۲، ح ۱(شبیه این حدیث در تفسیر نور الثقلین ج ۱، ص ۳۷۲، ح ۲۷۹ ) در روایتی دیگر آمده است: بنی الاسلام علی خمس: الصلوه، الزکوه، الصوم، الحج و الولایه و لم یناد بشئ کما نودی بالولایه؛ امام باقر(ع) فرمود: اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و هیچ چیز مانند ولایت مورد سفارش قرار نگرفته است. (وسائل‌الشیعه، ج۱، ص۱۰.) پس آنچه به اعمال عبادی از جمله نماز و روزه و حج و خمس و جهاد و زکات معنا می بخشد همان پذیرش ولایت است
