رضوان الهی و عوامل کسب آن
مقام رضا عالی‌ترین مقامات انسانی- عرفانی است که خدا بصراحت از آن به عنوان «رضوان الله اکبر» تعبیر کرده تا بیان کند که بزرگتر و برتر از آن نیست.
بهترین حالت رضا یا همان خشنودی آن است که دو سویه باشد. در قرآن، کسی که در مقام نفس مطمئنه قرار گرفته، متصف به چنین مقامی است که از آن به «راضیه مرضیه» تعبیر می‌شود که به معنای رضایت دو سویه است؛ این از او خشنود و آن از این خشنود.(فجر، آیات ۲۷ تا ۳۰) این حالت که برترین و بهترین حالت است، شخص را در موقعیتی قرارمی‌دهد که از آن به «جنت ذات» تعبیر شده است.(همان)
از آیات قرآن به دست می‌آید که کسب مقام اطمینان برای «ذکر الله» است؛ یعنی کسی که همه وجودش را یاد الله پر کرده است و چیزی جز الله در آن نمود ندارد. از همین رو خدا بصراحت می‌فرماید: همان کسانى که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا اطمینان و آرام مى‌گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش مى‌یابد، کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کردهاند. خوشا به حالشان و خوش سرانجامى دارند.(رعد، آیات ۲۸ و۲۹)
از نظر قرآن، وقتی خدا از کسی راضی شد، کاری می‌کند که رضایت او کسب شود؛ یعنی حاجت‌های مشروع او را در دنیا و آخرت می‌دهد. به عنوان نمونه خدا از پیامبر(ص) راضی است؛ و از آنجا که پیامبر(ص) خود را به رنج می افکند تا همه مومن شده و به بهشت در آیند(شعراء، آیه ۳؛ کهف، آیه ۶)، رضایت پیامبر(ص) شفاعت از مردمان و رساندن آنان به بهشت است. بر همین اساس، خدا چون از پیامبر(ص) خود راضی است و دوست دارد تا رضایت پیامبرش را به دست آورد، اذن شفاعت را به او می‌دهد تا از هر کسی که بخواهد شفاعت کند.(ضحی، آیه ۵) وعده الهى به پیامبراکرم(صلى‌الله علیه وآله) در این آیه مشتمل بر عطاى مطلقى است که رضایت مطلق را در پى دارد.(المیزان، ج ۲۰، ص۳۱۰)بر اساس روایات تفسیری، این رضایت مطلق درباره شفاعت ایشان در قیامت نسبت به مردمان است. البته از آیات سوره طه به دست می‌آید که پیامبر(ص) در این دنیا راضی به رضای الهی بود. این حالت موجب می‌شود که هرگز در مشکلات و بلایا گلایه و شکایت نکند و صبر کند.(طه، آیه ۱۳۰) از نظر علامه طباطبایی، سیاق آیات قبلى و مأمور شدن پیامبر(ص) به صبر، تسبیح و تحمید، نشان مى‌دهد که مراد از رضا، رضا به قضا و قدر الهى است.(المیزان، ج ۱۴، ص ۲۳۸) مومن کسی است که همواره راضی به قضا و قدر الهی است(بقره، آیات ۱۵۵ و ۱۵۶ و ۲۱۶؛ نساء، آیه ۱۹)، چنانکه در مسائل اجتماعی نیز مطیع رهبری و ولایت الهی است؛ و اگر رهبری حکمی داد به آن عمل می‌کند و برخلاف آن رفتار نمی‌کند؛ حتی اگر آن حکم به نفع او نباشد و به نوعی کراهت داشته باشد، ولی چون رضای الهی در آن است به آن راضی است.(نساء، آیات ۳۲ و ۶۵؛ بقره، آیه ۲۱۶)
مطابق آیات پیش گفته، هر انسان مومنی دنبال آن است که رضایت الهی را به دست آورد؛ زیرا رضایت الهی هرچند که گاه برخلاف رضایت ظاهری شخصی است، ولی در باطن، آن کاری که رضایت خدا در آن است به نفع خود شخص خواهد بود؛ زیرا انسان، باطن امور را نمی‌داند و خدای حکیم و علیم و غنی جز خیر و نیکی بنده‌اش را نمی‌خواهد.
اگر کسی دنبال رضایت الهی باشد، خدا از او راضی شده و با ایجاد رضایت الهی، کاری می‌کند که او نیز درمقام اطمینان به خدا از خدا راضی باشد.(فجر، آیات ۲۷ تا ۳۰) این گونه است که شخص در مقام رضا، به رضوان‌الله وارد می‌شود که از نظر قرآن، «اکبر» است: خداوند به مردان و زنان با ایمان بوستان‌هایى وعده داده است که از زیر بوستان‌های آن، نهرها جارى است، در آن جاودانه خواهند بود و نیز سراهایى پاکیزه در بهشت‌هاى جاودان به آنان وعده داده است؛ و رضوان الهی و خشنودى خدا بزرگتر است. این بهشت‌ها همان کامیابى بزرگ است.(توبه، آیه ۷۲)
خدا به مجاهدان که دنبال رضایت الهی می‌روند، پاداش رضوان‌الله را داده و فرموده است: پس با نعمت و بخششى از جانب خدا از میدان نبرد بازگشتند، در حالى که هیچ آسیبى به آنان نرسیده بود و همچنان خشنودى خدا را پیروى کردند و خداوند داراى بخششى عظیم است.(آل عمران، آیه ۱۷۴)
اصولا به برخی از افراد مومن، بهشت و درجات می‌دهند، ولی برخی از مومنان خودشان «درجه» هستند؛ یعنی معیار سنجش امور دیگر می‌شوند. از جمله افرادی که خود معیار سنجش و درجه الهی می‌شوند، کسانی هستند که دنبال رضوان‌الله رفته‌اند: أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللَهِ… هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللهِ وَاللَهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ؛ آیا پس کسی که از رضوان الهی پیروی کرده … آنان خودشان درجات در نزد خدا هستند و خدا به آنچه می‌کنند بینا است.(آل عمران، آیات ۱۶۳ و۱۶۴)
عوامل کسب رضوان‌الله
مهم‌ترین عاملی که انسان را به سوی رضوان الهی می‌برد، رضایت به قضا و قدر الهی است، به این معنا که «هر چه پیش آمد، خوش آمد.»
از رسول خدا(ص) نقل شده است: از خداوند نسبت به آنچه مقدّر کرده است راضى باش، هر چند بر خلاف میل تو باشد. سپس حضرت به آیه ۲۱۶ سوره بقره یعنی آیه شریفه «عسى أن تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم» استشهاد فرمودند.(جامع‌البیان، ج ۲، جزء ۲، ص ۴۷۰؛ الدّرّالمنثور، ج ۱، ص ۵۸۷)
جابربن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا(ص) در بستر بیماری افتاده و آخرین لحظات زندگانی خود را می‌گذراند. امام باقر(ع) به عیادت او رفت و با مهربانی کنارش نشست و فرمود:ای جابر، حالت چطور است؟ جابر، پیرمردی که عمری را در رکاب پیشوایان معصوم(ع) گذرانیده بود، عرض کرد: حال پیرمردی را دارم که پیری را بر جوانی می‌پسندد و مرگ را نسبت به زندگانی بیش‌تر دوست دارد و به بیماری نسبت به تندرستی علاقه بیش‌تری دارد. او می‌خواست این‌گونه بر ناملایمات شکر گزارد و بگوید که از هیچ یک از آنها نابردباری نمی‌کند.
اما امام باقر(ع) سخنی فراتر از آن گفت و فرمود: «اما من آنچه را خدا بخواهد دوست دارم. اگر جوانی را بخواهد به آن علاقه مندم و اگر بیماری را بر تندرستی من بپسندد، من هم همان را می‌خواهم و اگر زندگی را بر مرگ در مورد من ترجیح دهد، همان را برمی گزینم.» (ارشاد مفید، ج ۱، ص ۱۶۵)
بابا طاهر در این باره می‌سراید:
یکی درد و یکی درمان پسندد
یکی وصل و یکی هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد.
از امیرالمومنین(ع) نقل شده است که حضرت فرمود: «عَلَامَهُ رِضَا اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَنِ الْعَبْدِ رِضَاهُ بِمَا قَضَى بِهِ سُبْحَانَهُ لَهُ وَ عَلَیْه؛ نشانه رضایت خدای سبحان از بنده، رضایت بنده از آن چیزی است که خداوند برای او مقدر کرده است، چه خوشایند او و چه ناخوشایند او باشد. (غُرَرُالحِکَم وَ دُرَرُالکَلِم، عبد الواحد آمدی تمیمی، حدیث ۶۳۴۴)
امام جواد(ع) از مردم می‌خواهد تا رضوان الهی را مقصد غایی خود قرار دهند و برای رسیدن به این هدف راه و روش آسانی را نشان می‌دهد. آن حضرت می‌فرماید: «ثلاثٌ یُبلِغْنَ بالعَبدِ رِضوانَ الله:
کَثرَهًْ الاستِغفارِ، و خَفْضُ الجانِبِ، و کَثرَهًْ الصَّدَقَهًْ و ثَلاث مَن کُن فِیه لَم یَندُم: تَرکُ العَجلهًْ و المَشورهًْ و التوکّلُ عَلی‌اللهِ عِند العَزمِ؛ سه چیز است که رضوان خداوند متعال را به بنده می‌رساند: ۱- زیادی استغفار، ۲- نرم‌خو بودن، ۳- و زیادی صدقه؛ و سه چیز است که هر کس آن را مراعات کند، پشیمان نشود: ۱- ترک نمودن عجله، ۲- مشورت کردن، ۳- و به هنگام تصمیم توکل بر خدا نمودن. (مسند الامام الجواد، ص۷۴۲)
همچنین اموری چون ایمان به خدا (بینه، آیات ۷ و ۸؛ حاقه، آیه ۲۴؛ مجادله، آیه ۲۲)، اطمینان به خدا (فجر، آیات ۲۷و ۲۸)، خشیت از پروردگار (بینه، آیه ۸)، رغبت و گرایش به خدا (توبه، آیه ۵۹) مهم‌ترین عامل معنوی در ایجاد رضایت مومن نسبت به خدا است. این رضایت‌مندی بنده نسبت به خدا موجب می‌شود تا بنده دنبال اموری چون کسب تقوای الهی (لیل، آیات ۱۷ و ۲۱)، عمل صالح (حاقه، آیات ۲۱ و۲۴؛ بینه، آیات ۷ و۸)، هجرت و جهاد در راه خدا (توبه، آیه ۱۰۰)، انفاق (لیل، آیات ۱۷ تا ۲۱)، تسبیح و تحمید دایمی خدا(طه، آیه ۱۳۰)، پرهیزاز دنیا و دنیاطلبی(طه، آیات ۱۳۰ و ۱۳۱) و مانند آنها برود و به کسب فضایل اخلاقی چون صبر (صافات، آیات ۱۰۱ و۱۰۲)، حلم (همان) و تقوای الهی (لیل، آیات ۱۷ و ۲۱) بپردازد و این‌گونه رضوان الهی را برای خویش موجب شود.
پس از نگاه قرآن، آنچه نقش اساسی در کسب رضوان الهی دارد، اعتقاد و ایمان به خدا و پذیرش قضا و قدر الهی و عمل مبتنی بر آموزه‌های اسلام است.
