«امنیت» و سازوکارهای تأمین آن
امنیت مقوله پیچیده‌ای است و تامین آن بسیار سخت‌تر از اندیشه در آن است.امنیت دارای اقسام دوگانه فردی و اجتماعی است و نمی‌توان ارتباط تنگاتنگ آن دو را نادیده گرفت؛ زیرا مثلا امنیت روانی فرد با امنیت روانی جمعی و نیز بر عکس ارتباط دارد.
با این همه آنچه در مباحث علوم سیاسی، از امنیت مطرح است، امنیت اجتماعی است که عوامل و علل چندی در تحقق آن نقش دارد. آنچه در پی می‌آید اشاره به برخی از این سازوکارهای تامین امنیت اجتماعی است.در اسلام برای تامین امنیت اجتماعی، سازوکارها و سیاست‌هایی بیان شده که توجه و اجرای آن می‌تواند امنیت را برای اجتماع و نظام سیاسی تامین کند. برای دستیابی به امنیت اجتماعی لازم است تا امنیت نظامی و انتظامی و سیاسی و روانی فراهم آید. سیاست‌هایی که می‌تواند این مهم را تامین کند شامل موارد زیر است:
۱- کسب اطلاعات: از جمله مهمترین سیاست‌هایی که تامین‌کننده امنیت اجتماعی است، اجرای سیاست کسب اطلاعات از طریق استخبارات و جاسوسی است. کسب اطلاعات از مواضع و عملکرد دشمن این فرصت را به رهبر جامعه و مردم می‌دهد تا درست رفتار کنند و تحت تاثیر جو و فضای روانی شایعات قرار نگیرند و بتوانند امنیت روانی جامعه را حفظ و مدیریت کرده و به موقع نسبت به کنش‌های دشمن، واکنش مناسب نشان بدهند. حضرت موسی(ع) از طریق برخی از پیروان و دوستدارانش از وقایع دربار فرعونی آگاه می‌شد، همچنانکه وجود یک نفوذی در دربار فرعونی امکان تاثیرگذاری بر تصمیمات در جلسات رهبران و دستگاه سیاسی دشمن را فراهم می‌آورد. در قرآن درباره کسب اطلاعات از سوی موسی(ع) آمده است: وَجَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِینَهِ یَسْعَى قَالَ یَا مُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ؛ از دورافتاده‌ترین [نقطه] شهر مردى دوان دوان آمد [و] گفت اى موسى، سران قوم درباره تو مشورت می‌کنند تا تو را بکشند، پس [از شهر] خارج شو که من واقعا از خیرخواهان تو هستم.(قصص، آیه ۲۰)
خداوند در جایی دیگر درباره فرد نفوذی در دربار فرعونی و تاثیرگذاری وی می‌فرماید: مردى مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان مى‌داشت: گفت آیا مردى را مى‌کشید که مىگوید پروردگار من خداست و مسلما براى شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکارى آورده و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مىدهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسى را که افراط‌کار دروغزن باشد هدایت نمى‌کند.(غافر، آیه ۲۸)
امام على(ع) در نامه به کارگزارانش می‌نویسد: مردانى با ما بیعت داشتند و اینک گریخته‌اند. پس گمان می‌بریم که به سوى شهرهاى ناحیه بصره رفته‌اند. از مردمان شهرهایت درباره آنان پرس‌وجو کن و مأموران مخفى (خبرچین‌ها) را از هر سوى سر زمین خود، بر آنان بگمار. آنگاه، آنچه را که بدان رسیدى، برایم بنویس. والسلام! (الغارات: ج ۱ ص ۳۳۷، بحار الأنوار: ج ۳۳ ص ۴۰۷ ح ۶۲۸) همچنین در کتب روایی و تاریخی آمده است: معاویه بن ضحّاک بن سفیان، پرچمدار قبیله بنى سلیم، با معاویه بود و معاویه و شامیان را دشمن می‌داشت و به مردمان عراق و على‌بن‌ابى‌طالب(ع)، تمایل داشت و خبرها را براى عبد‌اللّه بن طفیل عامرى می‌نوشت و او آن را براى على(ع) می‌فرستاد.(وقعه صفّین: ص ۴۶۸، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: ج ۱۵ ص ۱۲۰.) در جایی دیگر نیز آمده است: وجاءَت عُیونُ عَلیٍّ فَأَخبَرَتهُ بِما قَد کانَ؛ مأموران مخفى على(ع) آمدند و آنچه را رخ داده بود، گزارش دادند. (وقعه صفّین: ص ۳۶۰، بحار الأنوار: ج ۳۲ ص ۵۰۰ ح ۴۳۰؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی‌الحدید: ج ۸ ص ۳۹).
۲- اقامه حدود شرعی و الهی: از نظر قرآن یک نظام سیاسی، موظف به تامین و اجرای حدود شرعی و الهی است و همین امر موجب مشروعیت سیاسی آن است. بر این اساس در یک جامعه اسلامی ، نظام سیاسی می‌بایست به اقامه حدود الهی و نماز و اجرای زکات در راستای فقرزدایی همت گمارد. توجه ویژه به فریضه امر به معروف و نهی از منکر و سامان‌دادن به نظام اقتصادی جهت اداره صحیح و توانمند جامعه و تأمین رفاه عمومی و تکریم اصل جهاد، دفاع و قتال با دشمنان خدا و جامعه اسلامی، شناخت ماهیت دشمنان خدا و خلق، ستیز مداوم با آنها و جائرین و تأکید بر افزایش آمادگی رزمی، دفاعی و تسلیحاتی و نیرومندی بیشتر از حیث عِدّه و عُدّه، جهت ترساندن مخلّان امنیت و عوامل متعدد تهدیدگر از مهمترین سیاست‌های تامین امنیت است که در آیات ۳۸ تا ۴۱ سوره حج و ۶۰ سوره انفال و مانند آن بیان شده است.
البته برای تأمین امنیت اجتماعی ساز و کارهای دیگری نیز وجود دارد که در این مقال مجال پرداختن به آنها نیست.
۳- هوشیاری کامل در برابر دشمن: از دیگر سیاست‌ها در برابر دشمن در راستای تامین امنیت، هوشیاری کامل در برابر دشمن است. امام علی(ع) می‌فرماید: کُن مِن عَدُوِّکَ عَلى أشَدِّ الحَذَرِ؛ از دشمنت، به سختى برحذر باش. (غرر الحکم: ج ۶ ص ۲۹۳ ح ۱۰۳۰۱؛ عیون الحکم والمواعظ : ص ۵۲۳ ح ۹۵۲۲) و نیز می‌فرماید: مَن نامَ لَم یُنَم عَنهُ؛ آن که به خواب رود، دشمنِ او به خواب نرود.( نهج البلاغه: نامه ۶۲، الغارات: ج ۱ ص ۳۲۱)
۴- کوچک نشمردن دشمن: از دیگر سیاست‌ها در عرصه تامین امنیت، کوچک شمردن دشمن است. امام علی(ع) می‌فرماید: لا تَستَصغِرَنَّ عَدُوّا وإن ضَعُفَ؛ هیچ دشمنى را کوچک مشمار، گرچه ناتوان باشد. (غرر الحکم: ج ۶ ص ۲۷۳ ح ۱۰۲۱۶، عیون الحکم والمواعظ: ص ۵۱۸ ح ۹۴۱۲)
۵- مجازات نکردن بر پایه گمان و اتّهام: امام علی(ع) با آنکه از باطن اعمال طلحه و زبیر خبر داشت اما با آنان برخورد نکرد. عبد اللّه بن عباس گفت: اگر چنین نظرى دارى ، چرا به آنان اجازه دادى و چرا آنان را زندان نکردى و با آهن به بند نکشیدى تا مسلمانان را از شرّشان آسوده دارى؟ فرمود: «اى ابن عباس! آیا مرا وا می‌دارى که ستم آغاز کنم و بدى را پیش از نیکى به کار گیرم و آنان را بر پایه گمان و اتهام، کیفر دهم و پیش از انجام دادن کار، مؤاخذه کنم؟ هرگز! به خدا سوگند، از آنچه خداوند از من پیمان گرفته از داورى بر پایه عدل و سخن حق عدول نمىکنم. ( الجمل: ص ۱۶۶)
۶- آمادگی جنگی و ترساندن: آمادگی جنگی و ترساندن دشمن از دیگر سیاست‌های تامین امنیت است که خداوند در قرآن فرموده است: و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب‌هاى آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگرى را جز ایشان که شما نمىشناسیدشان و خدا آنان را میشناسد بترسانید و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده میشود و بر شما ستم نخواهد رفت. (انفال، آیه ۶۰)
۷- نرمی در صورت فقدان توطئه: از دیگر راه‌های تامین امنیت رفق و مدارا با دشمن در صورتی است که قصد توطئه و برنامه‌ای برای آن ندارد؛ چرا که « الرِّفقُ یَفِلُّ حَدَّ المُخالَفَهِ؛ نرم‌خویى، تیزىِ مخالفت را کُند می‌سازد. (غررالحکم: ج ۱ ص ۱۵۰ ح ۵۶۰) امام علی(ع) همچنین می‌فرماید: به دشمنت، به اندازه‌اى نزدیک شو که به خواسته‌ات برسى و در نزدیکى به او زیاده‌روى منما تا خود و یاورت را خوار سازى. (شرح نهج البلاغه لابن أبی‌الحدید: ج ۲۰ ص ۳۴۲ ح ۹۲۳)
۸- مقابله با قانون‌ستیزی و هنجارشکنی: برای تامین امنیت اجتماعی باید با قانون‌گریزان و قانون‌ستیزان و هنجارشکنان مقابله و مبارزه کرد. در حقیقت مقابله با دیدگاه‌های نظم‌ستیز و هرج‌ومرج‌طلب و تأکید بر ضرورت وجود حکومت و نظام سیاسی نظم‌آفرین و امنیت‌بخش و تقویت و بهینه‌سازی فعالیت نظام سیاسی در راستای دستیابی به تحقق بهینه تأمین امنیت از اموری است که در آیات و روایات بیان شده است. نظام سیاسی باید با سازوکار تحصیل «حیات طیبه» و دوری‌گزینی از «حیات سیئه»، تلاش نماید امنیت را به‌عنوان ویژگی این نوع زندگی ایده‌آل اسلامی، تحقق بخشیده و به احیای دین و حاکم‌ساختن شعائر و قوانین الهی و اقامه حدود الهی بپردازد.
۹- ولایتمداری: از مهمترین عوامل تاثیرگذار در تامین امنیت، ولایتمداری است؛ جامعه‌ای که ولایتمدار باشد، با مهر و محبت می‌تواند امنیت فراگیر و جامع را تامین کند. امامت و رهبری در صورتی امنیت‌آور است که زمامداری صالح، به‌دور از اختلاف نظر‌ها، امت را بر یک محور بنیادین و جدای از عوامل تفرقه و تبعیض در مسیر حیات طیبه حرکت داده و متحد سازد.
۱۰- عدالت: تامین امنیت در چارچوب اقامه و اجرای عدالت در آیات قرآن از جمله آیه ۲۵ سوره حدید بیان شده است. تأکید بر عدالت به‌عنوان رمز بقا، استحکام و ترقی نظام سیاسی و ضامن ثبات و امنیت و عدم عقب‌نشینی از عدالت به‌نفع امنیت و نفی باور «امنیت در سایه شمشیر» و جایگزینی باور «امنیت در سایه عدالت» به‌جای آن از دیگر سیاست‌هایی است که در آیات و روایات مورد توجه قرار گرفته است. به سخن دیگر تحقق و اجرای عدالت به‌عنوان سبب انتظام امور مردم و جامعه و عامل رفع خشونت‌گرایی و طغیان مردم علیه حکومت از مهمترین عوامل تامین امنیت است. همچنین عینی‌کردن عدالت به‌معنای قراردادن هر چیز در جای بایسته خویش، حق را به حقداررساندن، ایفای اهلیت و رعایت استحقاقها، استیفای مداوم حقوق، إعمال عدالت در کلیه کارویژه‌های حکومت بویژه در انتخاب کارگزاران مؤمن و اصلح و در توزیع منافع، مناصب و خدمات عمومی می‌تواند در تامین امنیت اجتماعی و سیاسی بسیار کارساز باشد.
۱۱- رعایت حقوق متقابل امام و امت: توجه نظام سیاسی به رعایت حقوق متقابل مردم و حکومت و تعامل صحیح بین حکومت و مردم و کسب رضایت عامه که همان مقبولیت است، إعمال حکومت عادلانه و حقمدارانه با اتخاذ رویه ملایمت‌آمیز، ملاطفت‌جویانه، مشورت‌خواهانه و مشارکت‌طلبانه، همراه با إعمال تسامح و تساهل لازم، برخورداری از خصیصه انتقادپذیری، توجه به درستی وجدان جمعی و قضاوت افکار عمومی، تلاش در جهت جذب قلوب مردم و انس و الفت و اتحاد و همدلی با آنان، بویژه با توده‌های مردم، مظلومین و طبقات فرودست جامعه از دیگر سیاست‌های تامین امنیت فراگیر و جامع است که در روایات و آیات بیان شده است. در همین راستا، ایفای حقوق کلیه شهروندان اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان و فرق‌نگذاشتن بین آنها در تأمین امنیت و حیات مادی بر اساس آیاتی از جمله آیه ۲۵ سوره حدید باید در دستور سیاست‌ها و برنامه‌های نظام سیاسی باشد.
۱۲-صلح‌خواهی: یکی از سیاست‌های تامین امنیت سیاسی و اجتماعی، صلح‌خواهی است. در آیات قرآن، صلح و امنیت مقدم بر جنگ است و اسلام هرگز آغازگر جنگ نیست. خداوند بر حفظ روابط صلح آمیز با اقوام و ملّتها تاکید داشته و از نظر قرآن صلح داراى جایگاهى مهم در حقوق بین‌الملل اسلامى است. (بقره، آیه ۲۱۷؛ نساء، آیات ۸۸ تا ۹۲؛ توبه، آیات ۴ و ۷ و ۱۲) خداوند بصراحت می‌فرماید: والصُّلحُ خَیرٌ؛ صلح خیر است. (نساء، آیه ۱۲۸) بنابراین تلاش برای صلح امری پسندیده است؛ چنانکه پیامبر(ص) بارها با دشمنانش صلح کرد و صلح نامه نوشت. (توبه، آیات ۱ تا ۱۴؛ انفال، آیات ۵۵ و ۵۶) خداوند نه تنها بر صلح با دشمنان به عنوان یک خیر توجه می‌دهد، بلکه بر طلب صلح به عنوان یک واجب در میان امت تاکید می‌کند. از همین رو، مسلمانان، موظّف به برقرارى صلح و از میان بردن جنگها و درگیریهاى داخلى میان خود شده‌اند (حجرات، آیه ۹) و در آیاتی نیز بر لزوم برخورد مسلمانان با افراد مخالفِ ایجاد صلح بین مسلمانان تاکید کرده (همان) و نیز در همین آیه بر لزوم گردن نهادن مسلمانان درگیر جنگ، به صلح پیشنهادى به آنان از سوى سایر مسلمانان توجه می‌دهد.(همان) با ایجاد صلح همگی باید به مفاد آن عمل کنند و امنیت کامل برقرار شود.
خداوند در آیات ۸۹ و ۹۰ سوره نساء بر حرمت تعرّض به جان و مال دشمنان، در صورت دست برداشتن از جنگ و پیشنهاد صلح توجه می‌دهد و از مسلمانان می‌خواهد تا امنیت برای آنان فراهم آید. به طور طبیعی صلح شرایطی را فراهم می‌آورد که امنیت فراگیر از نتایج آن است. بنابراین، صلح‌خواهی به عنوان یک امر خیر در آموزه‌های اسلام برای تامین امنیت مطرح است. امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: مَنِ استَصلَحَ عَدُوَّهُ زادَ فی عَدَدِهِ؛ آن که دشمنش را به صلح بکشانَد، بر جمعیت (لشکر) خود، افزوده است. (غرر الحکم: ج ۵ ص ۲۵۶ ح ۸۲۳۰، عیون‌الحکم والمواعظ: ص ۴۴۵ ح ۷۸۳۸). و نیز می‌فرماید: مَنِ استَصلَحَ الأَضدادَ بَلَغَ المُرادَ؛ آن که مخالفان را به صلح بکشاند، به مقصود خواهد رسید. (غررالحکم: ج ۵ ص ۲۱۵ ح ۸۰۴۳، عیون الحکم والمواعظ: ص ۴۳۱ ح ۷۴۱۷).
